Hoofdstuk III., Amsterdamse rederijkersspelen in de zestiende eeuw, E. Ellerbroek-Fortuin - DBNL (2024)

[pagina 39]

[p. 39]

Hoofdstuk III.

In dit hoofdstuk worden de op p. 37-38 genoemde spelen één voor één behandeld. Ze zijn in groepen verdeeld naar de Kamers waar zij opgevoerd werden. Bij elke groep worden de stukken enigszins in chronologische volgorde behandeld; we kunnen de data niet nauwkeurig vaststellen, ook niet bij die stukken, waarvan we het tijdstip van opvoering kennen, daar ze immers al eerder gemaakt kunnen zijn. De Zeven spelen van de wercken der bermherticheydt wortelen zo in het Amsterdamse volksleven, dat we aan de hand daarvan ons een vrij duidelijk beeld kunnen scheppen van wat er in de mensen van die tijd omging. Om die reden zijn de spelen hier uitvoeriger behandeld dan de overige; de verschillende aspecten zijn één voor één belicht. Door de vooropstelling kan ik bij de andere stukken beknopter zijn en is het niet nodig in herhalingen te vervallen. Dat deze spelen in tijd het laatst komen, is m.i. geen bezwaar: een chronologische volgorde is bij de rederijkersstukken in het algemeen niet van overwegend belang. Anders dan het zich ontwikkelend Renaissance-drama blijft het rederijkersspel vrijwel aan zichzelf gelijk gedurende de gehele zestiende eeuw.

Groep I: Spelen van In liefde bloeyende en In liefde vierich.
1. Zeven Spelen van de Wercken der Bermherticheydt.

Het eerste Spel van de Wercken der Bermherticheyt.

Dit zijn de namen van de Personagien in 't eerste Spel, ende t'is lanck 1200 en 8 Reghelen.

De bij dit stuk behorende houtsnede vindt men op het titelblad van het boekje, dat als volgt samengesteld is:

ZEVEN
Spelen/ van die
wercken der Bermherticheyd
In rijm ghemaeckt/ en nu tot Aemstelredam opentlijck ghespeelt/ Anno 1591.

[pagina 40]

[p. 40]

(Dan volgt de houtsnede en onderaan de blz.:)

t'AMSTELREDAM,
By mij Herman Jansz. Muller/ Figuersnijder/ woonende inde Wermoestraet/ inden vergulden Passer. Anno 1591.

Aan een gedekte tafel zit een man te eten, een vrouw voert haar kind en een andere man kijkt verlangend naar een schotel die binnen gedragen wordt, waarschijnlijk wel door den heer des huizes, terwijl de gastvrouw bij de tafel staat en toeziet of niets ontbreekt.

Behalve de proloog bestaat het stuk uit 8 taferelen, door 7 pauzes van elkaar gescheiden, en een tooch.

Proloog.

Deze is kort, slechts 42 regels, en zeer levendig.

‘Een onder t'Volck, ghenaemt Elck-een’ en ‘Noch een onder t'Volck, ghenaemt Niemandt’ roepen den ‘Prolooch Leser’ toe dat hij nog wat wachten moet, alvorens te beginnen; deze die op het podium staat, zegt hun - hier hebben we een van die zeldzame rederijkers-toneelaanwijzingen - dat ze maar bij hem moeten komen; van daaraf kunnen ze beter ‘ter valeyen’ zien en zo misschien vinden, wat ze zoeken. ‘Boven’ gekomen, vertelt ‘Elck-een’ dat hij ‘Elck’ zoekt, waarop de Prolooch Leser antwoordt:

en na Niemant's mededeling dat hij God zoekt, verzucht hij:

Op die manier kan er niets tot stand komen van de werken van barmhartigheid; wil, hetgeen nu vertoond zal worden, enig nut hebben, dan moeten de mensen weer veranderen:

Het slot luidt:

Spel.

‘Goet onderwijs, als een eerlijck Priester’, maant het publiek aan, nu goed alle zintuigen in het werk te stellen om duidelijk de bedoeling en strekking van dit stuk te begrijpen. Gebruikt uw zintuigen die gij van God ontvangen hebt, zegt hij:

en nu vertelt hij ongenadig, hoe slechte Christenen zij zijn:

[pagina 41]

[p. 41]

‘Die Broederlijcke liefde, een Iongheling, half naeckt’ is ontdaan over die vreselijke woorden, die hij zo juist van ‘Goet onderwijs’ gehoord heeft en hij voelt zich gedrongen te hulp te komen:

waarop ‘Goet onderw.’ zich voorstelt:

Hierop volgt een langdradige dialoog, waarin herhaaldelijk hetzelfde gezegd wordt, in echte rederijkerstaal.

Zij zijn beide zeer blij elkaar te ontmoeten:

zegt ‘Broed. liefde’ en ‘Goet onderwijs’:

Zij willen elkaar helpen, nu ze er beide zo slecht aan toe zijn door ‘Meest al de werelt’. ‘Broederl. Liefde’ ziet er zo gehavend en armoedig uit, dat ‘Goet onderwijs’ zegt:

Dat is geen wonder. ‘Broederl. Liefde’ is de hele wereld rondgetrokken en overal werd hij verdreven door de allerwreedste vrouw, die nu voortdurend met ‘Meest al de werelt’ omgaat, zodat hij nu alleen nog maar heimelijk te werk kan gaan, want doet hij het openlijk, dan belet zij het hem:

De auteur spaart de geestelijken niet; Broederl. Liefde werd waar hij kwam verdreven, en hij kwam overal.

Als ‘Goet onderw.’ de naam van die vrouw wil weten, draait hij daar lang om heen, zegt onder andere, dat zij ook ‘Liefde’ heet, maar een andere ‘Bijnaem’ heeft dan hij zelf; eindelijk noemt hij haar naam: ‘Eyghen-Liefde’; die is nu, gaat hij verder, getrouwd met ‘M.a.d.w.’, die zij zo ‘subtyl’ gemaakt heeft. ‘Goet onderw.’ is hierover vreselijk ontdaan. De christelijke gemeente is door haar te gronde gericht:

Hiermede is ‘Broederl. Liefde’ bij hetzelfde punt aangeland, waarmee ‘Goet Onderw.’ dit tafereel begonnen is.

[pagina 42]

[p. 42]

Ze klagen erover, dat alleen de naam Christenen gebleven is, maar het wezen verdreven. Christus heeft gezegd dat allen leden zijn van één lichaam, waarvan Hij het hoofd is. Elk lid heeft zijn eigen gaven, die gebruikt moeten worden ten bate van het lichaam, maar ieder lid gebruikt nu, wat hij gekregen heeft, hetzij geld hetzij verstand, alleen tot eigen voordeel. De mensen zijn onbarmhartig tegen elkaar, kennen alleen eigenliefde en geloven het Woord Gods niet meer:

Op de dag des oordeels, die komen zal gelijk een dief in de nacht, zal Christus tot hen, die rechts van Hem staan, zeggen: komt in het rijk van Uw vader, want gij hebt Mij, toen ik hongerig was gespijsd, toen ik dorstig was, gelaafd, als vreemde mij onderdak verschaft, naakt mij gekleed, ziek mij getroost; wat gij den allerminste Mijner broederen gedaan hebt, dat hebt gij Mij gedaan. Maar die ter linker zijde zal Hij in het eeuwige vuur zenden, want wat zij den minste der broederen niet gedaan hebben, dat hebben zij Hem niet gedaan.

‘Goet Onderw.’ en ‘Broederl. Liefde’ wekken de mensen op met daden te tonen, dat hun geloof oprecht is. Zij waarschuwen hen ‘Eyghen liefde’ te mijden, de ‘bederfenisse des werelts’, de ‘meeste vyant Christi’; haar moeder is ‘Sorchvuldicheyt des levens,’ de oorzaak van het kwaad:

S.d.L. heeft nog twee zoons: ‘Onghenadicheyt’ en ‘Gierighe Onversadicheyt’; deze allen hebben ‘Broederlijcke Liefde’ verdreven en houden nu zodoende ‘Meest al de werelt’ in hun macht.

‘Goet Onderw.’ en ‘Broed. liefde’ besluiten ten slotte, ‘dorpen Steden en Landen’ te gaan bezoeken om ‘die bedructe herten/ (te) troosten en leeren’ en om ‘Meest al de werelt’ te gaan bestraffen.

‘Ghierighe onversadicheyt, een Neefken met een Kabassack in de handt’ en ‘Onghenadicheyt, als een’ lachen om ‘Goet Onderw.’ en ‘Broed. Liefde’, die ze zoëven zagen.

[pagina 43]

[p. 43]

Maar dan worden ze toch wat ongerust:

Het zou niet kwaad zijn, als ze beiden, in een zak gebonden, geworpen werden ‘inden Ammerack’.

Zij zijn bang dat deze al hun boeverijen nog aan het licht zullen brengen. Als hun zuster dat wist, ze zou razend zijn, hun zuster die daar juist aankomt: ‘Eyghen-Liefde, Een Vrouw costelijck’. Deze is zo bang nog niet:

Maar wel is zij verbaasd dat die twee elkaar gevonden hebben:

De sinnekens raden haar aan maar gauw naar haar man toe te gaan en dezen geen ogenblik alleen te laten. Als ‘Eyghen L.’ weg is, spreken ze kwaad van haar. Ze heeft ‘Broed. Liefde’ verdreven en

Maar al gauw zegt ‘Onghen.’:

Nu verwijten ze elkaar hun slechtheid; ongezouten vertellen ze de waarheid. Zo weet Onghenadicheyt van Gierighe Onversadicheyt te zeggen:

en

Gierighe Onversadicheyt vertelt ons hoe Onghenadicheyt de armen behandelt:

Maar vervolgens beroemen ze zich eensgezind op hun macht: Gierighe Onversadicheyt is ‘Sprincen Rentmeestere’ en Onghenadicheyt ‘Sprincen Officier’, maar de Prince is.... de ‘Prince der Hellen.’

Dank zij ‘Eyghen L.’ hebben ze grote invloed op ‘M.a.d.w.’, naar wien ze nu toe zullen gaan om te beletten, dat ‘Goet Onderw.’ en ‘Broed. Liefde’ vat op hem krijgen.

De nu volgende monoloog van ‘Sorchfuldicheit des levens, costelijck een Vrouwe,’ is a.h.w. een tussenstuk, merkwaardig om het begin:

[pagina 44]

[p. 44]

En rijk zijn is immers macht hebben:

De arme is er slecht aan toe:

‘Sorgvuld. des Levens’ beroemt er zich op dat haar plannen zo goed gelukken. Haar dochter ‘Eyghen Liefde’ is getrouwd met ‘M.a.d.w.’, die zij zo bang heeft gemaakt voor de toekomst, totdat hij de hand van ‘Eyghen L.’ vroeg, en nu zijn die twee zeer nauw verknocht samen. Vroeger moest ‘M.a.d.w.’ hard werken, nu kan hij luieren en daar mag hij haar, ‘Sorgv. des levens’, dankbaar voor zijn. Haar twee zoons ‘Ghiericheyt’ en ‘Ongenadicheyt’ wil ze ook nog wat meer naar voren doen komen. En dan eindigt zij met de woorden:

‘Meest al de werelt, een Man seer rijckelijck ghecleet, in eenen setel, aen een Canthoor, en Eyghenliefde en Sorchfuldicheyt des levens, elck aen een zijde.’

‘M.a.d.w.’ ziet zijn ‘Rekenboecken, registers, acten en cedullen’ na, want hij moet geld hebben, zijn kisten zijn leeg. ‘Eyghen Liefde’ helpt hem er bij en zij herinnert hem er aan hoe zij geholpen heeft ‘dien bloet te verdullen’, die op Jaerkendach kocht. ‘S.d.l.’ spoort ‘M.a.d.w.’ aan zijn geld binnen te halen en dan goed te bewaren, wat de sinnekens gelegenheid geeft hun hoofd om de hoek te steken om hun moeder te prijzen. ‘M.a.d.w.’ vindt een acte van een koe, die hij voor acht schellingen per jaar verhuurd heeft en voor een pond boter per week, waarop de sinnekens weer tevoorschijn komen:

Vervolgens vindt ‘M.a.d.w.’ een acte, waarbij Jan Stercke alias Prop verklaart voor geleverde tarwe tien pond schuldig te zijn, te voldoen met Bamisse. Getekend anno 1591. De tijd is verstreken, het geld kan dus opgeëist worden. Er wordt ons nog even verteld, dat ‘M.a.d.w.’ die tarwe zelf kocht voor zes pond. Daar komt ‘Ghier. Onv.’ te voorschijn, hier is immers werk voor hem: ‘Bijloo Swagher/ ben ick niet wel u quant.’ Met zijn broeder ‘Onghen.’ moet hij dat zaakje en nog enige andere opknappen.

Er wordt nog een plan gesmeed om een rentebrief van iemand te kopen ter waarde van een pond. Maar hij zal er wel 10 pond voor kunnen terugkrijgen; of als hij het listig aanlegt zelfs wel 12. Als ‘M.a.d.w.’ voelt dat het toch wel wat heel erg is om het volk zo uit te zuigen, zegt Eyghen Liefde’:

[pagina 45]

[p. 45]

Als ‘M.a.d.W.’ zich dan gereed maakt er op uit te gaan, wordt hem goede raad mee gegeven.

En Onghen. raadt hem aan zich eerst lang te laten bidden en smeken voor hij er in toestemt de brief te kopen; en ‘Eyghen liefde’:

‘Broederlijcke Liefde’ houdt in een refrein van vier 16-regelige strofen met het rijmschema: abab bcbc cdcd dede op de stock:

een klaagzang op de mensen van tegenwoordig.

zonder reden wordt er tweedracht gezaaid, de gulzigen gaan zich aan spijzen te buiten, zonder te denken aan de hongerige leden Christi. Het houden van banketten wordt geprezen, men is er dag en nacht op uit om schatten te verkrijgen. Ofschoon de ene mens meer wijsheid en rijkdom heeft dan de andere om er de minder goed bedeelden van mee te geven uit liefde, gebeurt dit niet daar door ‘Eyghen-liefde’ ‘Broed. L.’ verjaagd is, zodat er nu naast de grootste overdaad de diepste ellende heerst. ‘Broed. Liefde’ eindigt met een bede tot God, dat ‘M.a.d.W.’ moge luisteren naar ‘Goet onderwijs’ en hem.

‘Die Hongerighen, een schamel Man, alst behoort’, klaagt zijn nood: thuis kwijnen zijn vrouw en kinderen van honger; hij heeft helemaal niets meer en borgen kan hij alleen maar tegen een hoge rente. Hij schaamt zich te gaan bedelen; de mensen zijn zo slecht en zij zouden er schande van spreken. Zonder eten durft hij niet bij zijn hongerige kinderen te komen en zelf is hij ook flauw van honger. Daar komt ‘Goet onderw.’ aan, die hem tracht te troosten met aanhalingen uit de Bijbel, dat God de armen der wereld niet vergeten zal, dat Hij de armen uitverkoren heeft. Maar de Hongerige klaagt:

Dan besluit ‘Goet Onderw.’ naar den rijke te gaan ‘en hem een lesse te lesen’, opdat deze helpen zal.

‘Meest al de Werelt sittende aen die tafele met alle zijn brieven en bullen bij hem’ laat zich door ‘Eyghen Liefde’ zijn winst voorlezen, wat de sinnekens telkens verontwaardigde en spottende uitroepen ontlokt. ‘M.a.d.w.’ maakt goede zaken en hierop moet gegeten en gedronken worden. Als ze

[pagina 46]

[p. 46]

juist aan de welgevulde tafel willen aanvallen, komt ‘Goet Onderwijs’ binnen, door O. genoemd ‘lobbeken meels’, die verontwaardigd vraagt of ‘M.a.d.w.’ dan Gods bevel niet vreest, waarop ‘M.a.d.w.’ nog al naief antwoordt:

Maar ‘Goet onderwijs’ verwijt hem dat hij ‘woecker houdt ende finantie’ en dat hij dat ‘noch rekent rechtvaerdighe comenschap te zijne.’ Met aanhalingen uit de Bijbel toont ‘Goet Onderw.’ aan, dat God het nemen van ‘woecker croos oft wasdom’ verboden heeft: ‘En geeft geen gelt om gelt dats Godts doctrine’, hierbij wordt hij telkens in de rede gevallen door de sinnekens, ‘Sorgv. des L.’ en ‘Eyghen L.’, die o.a. zegt liever een stuiver in haar eigen handen te hebben dan in de beurs van een ander. En ‘Ghier. Onv.’ zegt, dat als woeker oneerlijk is, de hele wereld vol bedrog is, want alles wordt met woeker verkocht.

‘M.a.d.w.’ is zeer verbaasd, wanneer ‘Goet onderw.’ hem zegt, dat hij zijn naaste, die in nood is, geld moet lenen zonder rente en zonder angst het niet terug te zullen krijgen:

Wanneer ‘Sorgv. des L.’ zegt, dat men toch zorgen moet voor zijn oude dag, valt ‘Goet onderw.’ boos uit:

Door ‘Sorgv. des L.’ trouwt een jonge man een oude vrouw, neemt een jong meisje een ouden man; iedereen is er op uit rijkdom te vergaren, niemand zorgt voor een ander, ieder zorgt alleen voor zich zelf. En voor de laatste maal maant ‘Goet onderw.’ ‘M.a.d.w.’ naar hem te luisteren en alles terug te geven wat hij door woeker verkregen heeft en de armen te helpen met wat hij heeft.

waarop ‘E.L.’ antwoordt:

Maar ‘M.a.d.w.’ verkiest te blijven bij ‘Sorgv. des L.’ en haar dochters:

‘Goet onderw.’ ziende, dat hij hier niets uitrichten kan:

gaat heen!

‘Broed. Liefde en Goet Onderw. bey te samen uyt.’ ‘Goet onderw.’ vertelt ‘Broed. Liefde’ hoe hij tevergeefs getracht heeft bij ‘M.a.d.w.’ de weg te bereiden voor ‘Broed. Liefde’. En toch, zegt deze, zal ten jongste dage ‘M.a.d.w.’ alleen gevraagd worden naar de werken der liefde,

[pagina 47]

[p. 47]

waarna hij een loftuiting houdt op de liefde, vrij bewerkt naar I Cor. 13. Ze zien nu twee personen aankomen, die - dat weten ze - bereid zullen zijn de hongerigen te spijzen, zodra ze van die ellende horen. Zij spreken hen dus aan, te weten ‘Ghelovich herte, een ambachts Man’ en ‘Cleyn menichte, Een ghemeen Borgher’. Zij spreken over de niet te begrijpen, niet te omvatten liefde van God, en als ‘Ghelovich herte’ ‘Broed. Liefde’ en ‘Goet onderw.’ vraagt bij hen te blijven om voorzien van vlees, boter en brood, hen te helpen de werken van barmhartigheid te volbrengen, nemen deze hen mee naar het huis van den hongerige. In dit huis, ‘Ghebreckelijck lijden’ geheten, heerst grote ellende. ‘Eeten Vaerken eeten’! roepen de beide kinderen tegelijk. Dankbaar worden de gaven van ‘Ghel. h.’ en ‘Cl. men.’ aanvaard. Ondertussen geven ‘Broed. L.’ en ‘Goet ond.’ vele wijze raadgevingen, zoals: werk als er werk te vinden is; maak u geen zorgen voor de dag van morgen, maar vertrouw op God; heb God lief boven al en uw naaste gelijk u zelven;

Daar tussen door geven ‘Cl. men.’ en ‘Gel. h.’ meer praktische wenken: wend u wanneer u iets ontbreekt, tot ons, wij zullen u lenen zonder rente te vragen; kom er rond voor uit als gij gebrek lijdt:

Tooch.

‘Hier toont men onsen Heer aent Cruys’. In vier 17-regelige strofen met het rijmschema abab bcbc cdcd dede e, op de stock van 2 regels:

(In de 3e strofe: ‘Want de recht hongerige) wijzen “G.o.”, “B.l.”, “Cl. m.” en “G.h.” er op, hoe Christus uit liefde zich gaf voor de mensen. Opmerkelijk is de eerste strofe, waarvan elke regel begint met “merckt hier”:

Hij geeft zich zelve aan den hongerige:

[pagina 48]

[p. 48]

Hij voedt niet de ‘wereldlike’ hongerigen:

‘Den rijcken heeft hij ijdel ghelaten’, maar de armen van geest vervult hij ‘met goede boven maten’.

In de ‘prince’ vervalt de schrijver in echte middeleeuwse beeldspraak:

‘Toesluytende’ geeft G.o. de kern van het stuk weer:

Hier is het stuk eigenlijk uit, maar de vier getrouwen praten nog wat door over het zelfde thema.

Aan het slot komt een vermaning tot het publiek:

Het stuk eindigt met de aankondiging van het volgende spel:

Tweede spel van die Werken van Bermherticheyt.

En is lanc 900. en 83. Regulen.

[pagina 49]

[p. 49]

Op de houtsnede voor de proloog zit een burger op een bierton en schenkt uit een kruik de nap vol, die een bedelaar met uitgestrekte hand voorhoudt; een tweede bedelaar of arme (beide hebben zij een bel bij zich, de ene draagt hem in de hand, bij de andere is hij aan zijn mantel vastgemaakt) staat er druk drinkende naast. Achter den man op de ton drinkt er een gulzig uit een grote kruik. In de verte komen nog twee personen aan.

Behalve de proloog bestaat het stuk uit zes taferelen, door vijf pauzes van elkaar gescheiden en een tooch.

Proloog.

‘Sueren arbeyt’ vertelt aan ‘Slock-al’ dat hij op weg is naar dien nieuwen koopman, die tijd verkoopt. ‘Slock-al’ zegt hem dat hij die koopman is. ‘Sueren arbeyt’ wil dan dadelijk tijd kopen, maar dat gaat zo niet. Tijd alleen wordt niet verkocht, daar moeten altijd waren bij geleverd worden. ‘Sueren arbeyt’ heeft er geen zin in om rogge ter waarde van 60 pond voor 100 pond te kopen, al krijgt hij er dan een jaar bij, zeker niet als de begeerde tijd niet direkt leverbaar blijkt.

De hele proloog is een persiflage op de woeker. Als ‘Sueren arbeyt’ zegt, dat hij op die honderd pond veertig te veel zou geven, zegt Slock-al: nee, daar koop je de tijd voor, maar

De proloog eindigt met een vermaning:

en een zinspreuk:

Spel.

De sinnekens ‘Qualijck vergaren’ en ‘Qualijck ghebruycken’ komen op, elkaar plagend en scheldend in bewoordingen en uitdrukkingen, waarvan voor ons nog wel het een en ander verloren gaat. Zij zijn het er per slot toch over eens, dat zij elkaar nodig hebben; zij vullen elkaar zo goed aan. Nu stellen zij zich aan het publiek voor door zowel hun namen te noemen als te vertellen, wat zij zo al doen. Ze getuigen van zichzelf zeer belangrijke personages te zijn, zeer in aanzien bij ‘M.a.d.w.’, die door hun toedoen God vergeet, alleen maar om zijn eigen gemak en genoegens geeft, en vooral graag lekker eet en veel drinkt. ‘Qualijck vergaren’ heeft de mode van het ‘banket houden’ erin gebracht. Eén zou ‘M.a.d.w.’ dat gebras, dat qualijck vergaren en qualijck ghebruycken kunnen beletten:

maar, zegt Q.V.:

Hier valt de auteur dus de overheid aan.

[pagina 50]

[p. 50]

De schrijver gaat nog verder met het aan de kaak stellen van de maatschappelijke toestanden uit zijn tijd:

en Q.G. maakt het nog erger:

De sinnekens doen hun best om het publiek zo goed mogelijk uit te leggen, waarom ze zo heten. Ze zijn niet voor een kleintje vervaard:

Weer valt de schrijver de woekeraars aan:

De schrijver windt zich op, wordt feller en sarkastisch:

‘Q.G.’ wil nu ook eens aan het woord komen; want wat ‘qualijck vercreghen’ is wordt ook weer ‘qualijck ghebruyckt’. ‘M.a.d.w.’ brast en drinkt voortdurend, het is den gastheer er om te doen zijn gasten dronken te maken; anders zou men schande van zijn feest spreken.

‘Helpt wat costelijcker gat is die keele’ is een aardig raak zinnetje.

Niemand denkt aan de armen, de rijke drinkt zijn wijn uit grote kommen, en laat den arme water drinken.

Na eerst op hun eigen daden gepocht te hebben gaan nu de sinnekens elkaar hun handelingen verwijten; zo antwoordt Q.G. op een verwijt:

[pagina 51]

[p. 51]

Het dreigt op ruzie uit te lopen, maar zij zien nog juist bij tijds in, dat dat toch voor beiden niet goed is:

en verzoend gaan ze op hun gemeenschappelijk doel af:

In de volgende dialoog wordt zwaar gerederijkt, in tegenstelling met de vlotte, frisse samenspraken van de sinnekens met hun tal van aardige uitdrukkingen. Om een staaltje van die rederijkerstaal uit dit gesprek te noemen: ‘Goet onderwijs’ zegt dat ‘God den dach is doen dagende’.

‘Goet onderwijs’ en ‘Broederlijcke liefde’ klagen over ‘M.a.d.w.’s gedrag. Zoals Gods zon schijnt over alle mensen, zo gaf God ook vruchten, kruiden en wijn voor iedereen. Maar nu zwelgt ‘M.a.d.w.’ in overdaad en de armen lijden gebrek. ‘M.a.d.w.’ maakt misbruik van drank, de arme moet zijn dorst met water lessen. Zolang als het kwade voor goed gehouden wordt en het goede voor slecht, kan er geen verbetering komen. Wat goed of kwaad is weet men niet eens.

Maar de dag des oordeels zal komen. Christus heeft immers gezegd:

Wat het ‘copen en vercoopen’ betreft, over de manier waarop dat nu gebeurt is ‘Goet onderwijs’ helemaal niet te spreken. Onder ‘decxsel van Comenschap’ tracht men elkaar te verdrukken, iedereen is er immers slechts op bedacht rijk te worden. En dat is allemaal de schuld van ‘Qualijck Vergaren’ en ‘Qualijck Ghebruycken’, die samen ‘M.a.d.w.’ ‘regeren’

Er wordt overmatig gegeten en gedronken ten nadele van het lichaam, terwijl anderen weer niet genoeg kunnen eten en drinken. En dan zijn er nog mensen die ‘de Afgod Mammon’ dienen

Aan dat opgehoopte geld durven zij zelf niet aankomen, geven er dus ook de armen niet van. En een ieder wil zo iemands vriend zijn om van hem te erven, en door die erfenis ontstaat altijd twist.

De schrijver vindt hier de gelegenheid blijkbaar geschikt om op te wekken tot de werken van barmhartigheid:

[pagina 52]

[p. 52]

Men kan niet God en Mammon dienen, daarom raadt ‘Broederlijcke Liefde’ aan:

Naast hen die maar steeds geld ophopen, zijn er ook nog goddelozen, die vandaag alles verdrinken en morgen hun vrouw en kinderen gebrek laten lijden.

‘Goet onderwijs’ wil nog eens ‘M.a.d.w.’ gaan vermanen om den dorstige te laven met ‘zijn gestorte Wijn ofte Biere’.

‘Meest al de Werelt gaet wandelen met Eyghen-Liefde en Sorchfuldicheyt des levens, elc op een syde, die Neefkens achter hem gheckende.’

‘M.a.d.w.’ gaat er prat op er zo gauw boven op gekomen te zijn door zijn ‘comenschap’; tien jaar geleden was hij een arm man, nu is hij rijk en alom geëerd. ‘Eyghen-Liefde’ herinnert hem er trots aan, dat zij hem die ‘comenschap’ geleerd heeft met behulp van haar moeder ‘Sorchfuldicheyt des levens’. Comenschap is het enige om rijk te worden, met het ambacht is het niets gedaan. ‘M.a.d.w.’ houdt zich dan ook bij zijn ‘Jaerkendach’; als hij nu maar steeds genoeg klanten kan krijgen! Op dit punt kunnen de sinnekens hem geruststellen, die echter tussen hun geruststellingen door in ‘ter zijde's’ minder vleiend over hem spreken. Er zullen altijd genoeg mensen in zulke arme omstandigheden zijn, dat ze hun toevlucht moeten zoeken tot iemand die hun crediet geeft.

‘M.a.d.w.’ vraagt waar de beste wijn en het beste bier te krijgen zijn en hoeveel hij zal laten halen voor zijn gasten, natuurlijk alleen rijke mensen; arme mensen laat men tuis. ‘Sorchfuldicheyt des levens’ vindt het nodig er nog op te wijzen:

Maar ‘M.a.d.w.’ weet dat immers zelf wel:

‘In den gulden Helm’ is de beste wijn; daar moeten de sinnekens dus de wijn gaan halen; 12 ‘stopen’ zal genoeg zijn voor 6 personen, en trouwens, is er te kort, dan kan men gemakkelijk nog meer laten komen. Er is heel veel drank nodig, want ze moeten zich alle dronken drinken, wil er de volgende dag geen kwaad gesproken worden van het feest. Er moeten ook vele lekkere spijzen zijn, die ‘Qualijck Vergaren’ zal koken; hij zal geen kosten sparen, dat spreekt van zelf:

Evenals de voorgaande dialoog tussen ‘Broederlijcke liefde’ en ‘Goet

[pagina 53]

[p. 53]

onderwijs’ is ook dit gedeelte veel te lang gerekt; telkens horen wij hetzelfde: laat de armen tuis, vraag de rijken, houd die te vriend; laat ze overdadig eten en drinken, alles van het beste en duurste.

‘Den Dorstighen, als behoort’ klaagt er over dat hij zo flauw is van het water drinken, dat hij soms haast niet werken kan en dat, terwijl er bij de drinkgelagen der rijken zo ontzettend veel wijn en bier gemorst wordt. Die het hardst werken, de arbeiders, moeten water drinken en de leeggangers, die water niet eens zo zeer verdiend hebben als de arbeider de wijn, drinken nu wijn:

Als hij de rijken maar vleide en voor hen boog, ja dan zou hij genoeg wijn en bier kunnen krijgen, maar, zegt hij:

‘Goet onderwijs’, die juist aankomt wil hem moed in spreken:

Maar die woorden vallen niet in al te goede aarde:

Onverstoord vervolgt ‘Goet onderwijs’ zijn goede lessen; hij raadt den ‘Dorstighen’ aan vooral op de door hem ingeslagen weg voort te gaan, liever dorst te lijden dan door ‘pluymstrijcken en panlicken’ drank te krijgen:

Ja, antwoordt ‘de Dorstighe’, in vleien en zo voorts heb ik geen zin; dan zou ik zeker ook al die rijke kerels als ze dronken zijn naar huis moeten brengen, hen uitkleden en naar bed helpen. Maar als je hen berispt om dronkenschap, dan sturen ze je weg en zeggen:

‘Goet onderwijs’ meent dat ‘M.a.d.w.’ misschien nog wel voor reden vatbaar is, ‘de Dorstighe’ weet beter:

dan een arme een dronk geven. Toch wil ‘Goet onderwijs’ proberen of hij niet iets bereiken kan bij ‘M.a.d.w.’

‘M.a.d.w. zit metten gheselschap en gheuwen,’. Het feestmaal blijkt plaats gehad te hebben, want we treffen ‘M.a.d.w.’ ‘al verseuwt’ aan. Dat is geen wonder, want de sinnekens vertellen dat ze met zijn achten 18 stoop naar binnen hebben geslagen. Om het geld heeft ‘M.a.d.w.’ zich niet bezorgd te maken, dat heeft hij gauw genoeg weer verdiend aan het ‘Jaerken’. En bovendien, dat zijn nu eenmaal de onkosten die een rijke

[pagina 54]

[p. 54]

zich te getroosten heeft om ‘met eeren duer de werelt (te) raken’. In alle opmerkingen der sinnekens klinkt onverholen de spot door. Ze geven een niet al te fraai beeld van de maatschappij in die dagen:

‘Goet onderwijs’ komt nu praten met ‘M.a.d.w.’ Hij verwijt hem, den ‘leechaert’, dronken te zijn, terwijl hij zijn hard werkenden broeder water laat drinken. Op het verwijt van dronken zijn antwoordt M.a.d.w.’ verbaasd:

Esaias heeft, gaat ‘Goet onderwijs’ verder, er al voor gewaarschuwd je niet dronken te drinken aan de wijn, die God niet heeft laten groeien om 'smenschen lichaam te verderven:

Hier valt ‘Qualijck Vergaren’ hem in de rede met de nuchtere opmerking:

en hij vraagt ‘Goet onderwijs’ of men niet af en toe zijn vrienden onthalen mag. Ja zeker, luidt het antwoord, nood dan de arme zieken, de kreupelen en de blinden, maar vraag niet de rijken, die u op hun beurt zullen uitnodigen en u dus zodoende de weldaad belonen. Hier valt ‘Sorchfuldigheyt des levens’ in:

En ‘Eyghen-liefde’ voegt er aan toe:

‘Goet onderwijs’ richt zich tot ‘Eyghen-liefde’ die hij noemt ‘oorspronck van alle quaet’, daar zij ‘Broederlijcke liefde’ en ‘Goet onderwijs’ verdreven heeft. Nu zegt hij op den man af, waar hij voor gekomen is: om ‘M.a.d.w.’ te overreden den dorstige met bier en wijn te laven. ‘Eyghen-liefde’ antwoordt, dat de dorstige niet ver hoeft te lopen om te drinken:

‘M.a.d.w.’ beroept er zich op wijn te mogen drinken, want hij heeft het geld er voor en het is geen gewoonte wijn uit te delen. ‘Qualijck vergaren’ raadt de armen aan te gaan ‘leeren schaven en schuymen’, dan zullen ze zo nu en dan wel wat te drinken krijgen. De antwoorden van deze drie typeren de personen geheel en al. Ga maar weg, zegt ‘M.a.d.w.’ tegen ‘Goet onderwijs’, ik sla toch geen acht op je woorden. ‘Goet onderwijs’

[pagina 55]

[p. 55]

wil nu trachten anderen te overreden, ‘die den hongerigen deelden dat broot’. - Hier hebben wij dus een ‘verwijzing’ naar het eerste stuk. - Dat is best, zegt ‘Qualijck gebruycken’:

Bij ‘Cleyn menichte’ en ‘Ghelovich herte’ heeft ‘Goet onderwijs’ meer succes. Hij raadt hun aan de armen te geven van wat zij hebben. ‘Cleyn menichte’ en ‘Ghelovich herte’ weten dat deze tijdelijke schat op aarde de ware niet is:

‘Broed. liefde’ maant hen te denken aan Christus' grote goedheid, die zich gaf aan de mensen. Dat hij zegt:

zal wel alleen zijn om de spreuk van de Kamer er in te brengen.

Men mag Gods gaven niet misbruiken, men mag niet meer gebruiken van de vruchten enz., dan nodig is om in het leven te blijven. De auteur wordt hier welsprekend:

Waar Christus ons roept om met Hem te drinken uit ‘die fonteyn des levens’, daar kunnen wij toch niet weigeren onzen broeder te geven van wat wij bezitten, daar kunnen wij onzen broeder geen water laten drinken, terwijl er zo veel wijn wast en zo veel bier gebrouwen wordt.

‘Ghelovich herte’ en ‘Cleyn menichte’ willen niet wachten tot de dorstige er hun om vraagt, maar uit zich zelf hem bier en wijn brengen.

De dorstige klaagt, dat hij zo slap is, wat ons mensen van tegenwoordig vreemd aandoet, welk bezwaar voor 't hele thema geldt. Maar men moet hierbij wel bedenken, dat er vaak groot gebrek aan zoet water was in de zestiende eeuw: er zijn weinig regenbakken; 't grachtwater wordt voortdurend verontreinigd, is vaak brak, en bij aanhoudende droogte is er weinig of geen water in de grachten.

[pagina 56]

[p. 56]

Aan hun bier en wijn voegen ze wijze raadgevingen toe: hoed u voor dronkenschap, bemoei u niet met de dronkaards, tracht niet bij hen in het gevlij te komen en

Het stuk sluit met een tooch van Hem die aan het kruis dorstte ‘nae t'smenschen salicheyt’. Hierbij wordt gezegd een refrein, bestaande uit vier 17-regelige strofen met het rijmschema abab bcbc cdcd dede op de stock:

(Prince:

Christus, de zondeloze, de goede, heeft zich uit liefde voor de mensen door de Joden aan het kruis laten slaan. Hem dorstte slechts naar der mensen zaligheid, zoals men zien kan aan Zijn ontmoeting met de Samaritaanse vrouw. Hij is de fontein des levens, waaraan wij ons allen mogen laven; gelijk de pelicaan geeft Hij ons zijn hartebloed. Laten wij Zijn dorst laven in Zijn arme dorstige leden, want ‘dorst onsen naesten/ so dorst Hij/’. Dit is een zuiver, dichterlijk refrein, al vinden wij vooral in de rijmwoorden menige rederijkersterm. De spreuk ‘In liefde bloeyende’ is er bij te pas gebracht:

Tot besluit wordt in het kort nog eens de eigenlijke inhoud van het stuk weergegeven: De vruchten der aarde worden misbruikt door ‘M.a.d.w.’ die meer zichzelve bemint dan zijn naaste, die in weelde en overdaad leeft en die wat hij langs slechte weg verkrijgt op een slechte manier uitgeeft.

Dit zinnetje komt herhaaldelijk in het stuk voor, is a.h.w. de kern ervan. Er wordt aangekondigd dat het derde spel zal behandelen het herbergen der vreemden.

T'erde Spel, van die Wercken van Bermherticheyt.

En is lanck 900. en 83. Regulen.

[pagina 57]

[p. 57]

Op de bladzijde waarop het stuk zelf begint, ziet men hoe een vreemdeling met zijn vrouw, die een kindje in haar armen draagt, gastvrij ontvangen wordt door een burger en zijn echtgenote, die beide voor de deur van hun huis staan; terwijl de burger zijn rechter hand den vreemdeling toesteekt, noodt hij met zijn linker de moede reizigers binnen.

Behalve de proloog bestaat het stuk uit drie taferelen, door twee pauzes van elkaar gescheiden, en een tooch.

Proloog.

Deze is vlot geschreven.

‘Ghiericheyt als een trompetblaser’, verkondigt dat die Fortuyne drie koffers opgehangen heeft; wie ze met klimmen alle drie weet te krijgen, zal de ‘rijcxste’ van de wereld zijn. ‘Begeerlijcke sin’ komt op, vraagt wat voor prijzen er te behalen zijn. De onderste is ‘Vele’, de middelste ‘Al’ en de bovenste ‘Ghenoech’. ‘Begeerlijcke sin’ heeft er oren naar. Met zijn ladder ‘Onruste’, waarvan de sporten ‘rapen en schrapen’ heten, weet hij ‘Vele’ te krijgen; om ‘Al’ te bemachtigen gebruikt hij zijn ladder ‘Ruyme Conscientie’ met de sporten ‘liegen, bedriegen, kabassen en kaken’. Maar nu nog de bovenste; ofschoon hij hiervoor de twee ladders aan elkaar vastmaakt, blijven zijn pogingen vruchteloos.

Daar komt ‘Een onder tvolc, gheheeten In als te vreen’ aan, die er van overtuigd is de prijs te krijgen, want:

Zijn ladder heet ‘Gods woort’, de sporten ‘Evangelisten en Propheten’. Zonder enige moeite bereikt hij dan ook de bovenste koffer, en als hij ziet, wat daarin zit, roept hij uit:

‘Begeerlijcke sin’ zegt spijtig dat hij dat ook wel had kunnen klaar spelen, als hij die ladder van ‘In als te vreen’ maar gehad had. Nee, zegt deze, je bent zo gewend aan je eigen leer, dat het je veel te moeilijk zou vallen op deze te klimmen. En alleen met Gods woord kan men ‘ghenoech’ krijgen; alleen daarmee komt men tot Christus:

De proloog eindigt met de woorden:

[pagina 58]

[p. 58]

Het spel.

‘Slecht en recht, Een Simpel Man’ vraagt zich af, of dit wel dezelfde wereld is als die van honderd jaar geleden: de wereld en de mensen lijken hem heel anders. Daar komt iemand aan, die blijkbaar ijverig loopt te studeren; deze zal het misschien wel weten. Na de begroeting vertelt deze dat hij ‘Subtijl gheest’ is en het zo druk heeft met het bedenken van alle mogelijke manieren om rijkdom te verwerven en tot aanzien te komen. ‘Slecht en recht’ zegt nu ook wie hij is en dat hij zo graag wil weten of dit dezelfde wereld is als die van honderd jaar geleden. Die vraag is veel te moeilijk voor ‘Subtyl gheest’, die voor honderd jaar nog niet geboren was, maar ‘Slecht en Recht’ lijkt hem al oud, die moest het dus zelf kunnen weten. Deze echter heeft met zijn vrouw ‘Trouwe’ honderd jaar opgesloten gezeten in het kasteel ‘Menichte van sonden,’ een kasteel waaraan nog steeds gewerkt wordt; hij zat daar in een put ‘Ongheloovicheyt’, door ‘haat en nijt’ bewaakt. ‘Ghelovich herte’ en ‘Cleyn menichte’ met hun helpers hebben hem en zijn vrouw daaruit verlost, zonder bang te zijn voor de bewakers en de werklui van het slot. Het kasteel is zo hoog opgetrokken, dat het wel zal moeten omvallen; het is in hoofdzaak op zand gebouwd en heeft ijs tot fundament, de stenen zijn zonden, de werklui goddelozen. Het staat in het ‘Lant van plagen opt sant des droefheyts landouwe’. ‘Slecht en Recht’ heeft zijn vrouw bij ‘Ghelovich herte’ en ‘Cleyn menichte’ gelaten, terwijl hij al vast eens in de wereld rond kijkt. Hij wil graag weten, wat ‘Sybtijl gheest’ toch doet. Deze heeft vele duizenden dingen omhanden om alle ‘subtijlheyt’ te vinden, die de mensen graag hebben. Hoe is het volk dan nu, vraagt ‘Slecht en recht’, dat het zoveel Subtijlheitnodig heeft. 't Antwoord van ‘Subtijl gheest’ is niet mals:

Geen wonder dat ‘Slecht en Recht’ van deze beschrijving van de mensen schrikt. Hij vraagt of ‘Subtijl gheest’ met subtijlheyt een middel zoekt om de mensen te bekeren. Neen, bekeren, dat zou een ieder mishagen, daar zou ‘Subtijl gheest’ dus geen voordeel mee kunnen behalen; hij zoekt naar middelen om geld van de mensen te krijgen; daarom legt hij zich er op toe ‘om van passe te spreken en te swijgen’; hij wil alles doen, wat de rijke prettig vindt

Hij moet voortdurend wat nieuws bedenken

Nu begrijpt ‘Slecht en Recht’, hoe het komt, dat hij dacht, dat er een andere wereld gekomen was: het is dezelfde, maar zij is sterk veranderd. Natuurlijk, zegt ‘Subtyl Gheest’, en zijn antwoord is van alle tijden:

[pagina 59]

[p. 59]

‘Subtijl Gheest’ zal een paar dingen opnoemen, waarbij zijn subtijlheyt te pas komt. Alles vertellen gaat niet; als zijn tong van sterk staal was, zou ze er toch nog van slijten! Die subtijlheyt is ten eerste gelegen in het spreken van alle talen, in het schrijven en vooral in het voeren van processen. Er worden nu zo veel processen gevoerd en zulke ingewikkelde, dat de advocaten van een paar eeuwen geleden er geen weg mee zouden weten. En dat om elkaar op slinkse wijze goed en geld te ontfutselen! En verder komt het door subtijlheyt dat er nu overal oorlog en tweedracht heerst; buskruit en geschut heeft hij uitgevonden. Het noemen van buskruit als iets nieuws is wel wat vreemd na ± 140 jaar! ‘Sybtijl Gheest’ zorgt voor nog veel meer. Hij bedenkt een nieuwe snit voor kleren om zijn eigen zakken te vullen; door hem verkwist het volk dagelijks veel geld ‘om hoverdye/ ydelheyt/ en vleyschlijck solaes’. Kijk maar eens, wat een prachtige pelterijen er gedragen worden en welk fijn laken er geweven wordt, en wat voor mooi borduurwerk er gemaakt wordt, wat mooie tafellakens en hoeveel dingen van zijde! En kijk eens, hoeveel ‘beeltsnijders’, schilders en goudsmeden er zijn. En hoeveel grote kastelen en kerken worden er gebouwd! Alle kamers zijn weelderig gestoffeerd.

En tenslotte zegt hij:

Leken zowel al geestelijken eten overdadig. Kijk maar eens, of de pasteibakkers eieren sparen of boter, en kijk eens wat er gebraden wordt. En zie toch eens rond, wat een kostbaarheden er verzameld worden; wat een mooie ledikanten en koetsen men heeft. ‘Slecht en recht’ voelt er niets voor om te gaan zien of het allemaal waar is wat ‘Subtyl Gheest’ hem vertelt. Hij wil wel graag weten, of al die mooi ingerichte kamers, die men nu overal vindt, dienen om er de arme vreemdelingen in te herbergen. Hoe kom je daar nu bij, vraagt ‘Subtijl Gheest’, ik heb toch gezegd, dat ‘t'volck is van hoverdijen heet’; welnu, die kamers zijn niet voor de arme vreemdelingen, maar die worden gebruikt als rijke vrienden komen:

En daarom bedenkt ‘Subtijl Gheest’ voortdurend wat nieuws: kostbare bedden met mooie gordijnen en een hemel van tapisserie.

Natuurlijk mag de arme vreemdeling niet op dat kostbare bed slapen.

[pagina 60]

[p. 60]

En, besluit ‘Subtyl Gheest’ trots:

Maar, vraagt ‘Slecht en Recht’ angstig, wordt dan Gods woord nergens meer geleerd? Gods woord wordt ook nog gehoord, maar toch is ‘Subtijl Gheest’ veel meer geëerd:

Een ‘cluchtslagher’ trekt meer mensen dan een ‘predicant’. Het woord Gods spreekt van liefde ‘en die is cout’ en bovendien, daar heeft het volk geen verstand van. Zij geven liever geld uit om iets nieuws te horen dan dat ze voor niets naar een preek gaan luisteren:

‘Slecht en Recht’ ontdekt nu, dat ‘Subtijl Gheest’ de meester van het kasteel ‘Menichte der sonden’ is. Dat heb je goed geraden, zegt ‘Sybtijl Gheest’. Ik kan, vervolgt hij, duizend pond verdienen tegen jij een ‘mijte’. Maar ‘Slecht en Recht’ acht al diens daden niets waard, want:

Hij gaat weg. ‘Subtijl Gheest’ spreekt de toeschouwers aan:

Wie heeft er ooit zo iets geks gehoord: hij wou die vreemde boeven, die niets bezitten in de prachtige kamers laten slapen. Laat maar niemand het probeeren, hij zou uitgelachen worden. Laat iedereen maar ‘Slecht en Recht’ mijden, doch op ‘Subtijl Gheest’ letten. Alles wat deze in het leven geroepen heeft is wel niet nuttig of nodig, maar het is prettig en bovendien het heeft grote macht, want het keert de gedachten der mensen van God af:

En hij eindigt: spot maar met ‘Slecht en Recht’, verwerp hem:

‘Goet onderwijs, Broederlijcke liefde, Gelovich herte, Cleyn menichte tsamen uit,’ vertellen ons in 244 regels, dat de mensen vreemdelingen op aarde zijn, ballingen, die verlangend uitzien naar het huis huns Vaders: de Hemel. Dit gedeelte is niet alleen langdradig, doch ook slecht geschreven: de auteur wil plechtig doen, raakt daardoor vaak met zijn constructies in de war en gebruikt opvallend veel stoplappen. Een groot contrast met het vorige, zo vlot en raak geschreven deel. Uit het paradijs verdreven leeft de mens ellendig hier op aarde, waar hij een vreemde is en honger lijdt; ook is hij sterfelijk. Maar God heeft den mens beloofd, dat hij eenmaal in de hemel wonen zal. Christus zal de mensen, de vreemden, niet versmaden, want al Zijn daden zijn er op gericht, de vreemden te herbergen.

[pagina 61]

[p. 61]

Christus zelf is ook als vreemde tot ons gekomen, Christus, die eens onze ‘Waert’ zal zijn. Zoals God Abraham en zijn nakomelingen vierhonderd jaar in een vreemd land liet dienen, voordat zij mochten komen in het Beloofde Land, zo moeten wij ook als vreemdelingen op aarde leven om later te komen in het land van onzen Vader. Hebben wij het te goed op aarde, dan zouden we niet meer verlangen naar het huis van den Vader, wat den auteur deze typisch middeleeuwse vergelijking ontlokt:

Wij moeten hier op aarde moe gemaakt zijn, om ons des te meer op de hemel te verheugen, zoals de reiziger met een zware last verheugd is de herberg te bereiken. Zoals ook Paulus, wien ‘die werelt een cruys was en hij die werelt’, verlangde bij Christus te zijn. Die hier in weelde en overdaad lui leven, die zijn met dit vergankelijke huis tevreden, verlangen niet naar een hemelse plaats. Denzulken is de gedachte aan de dood onaangenaam, zegt Salomo. ‘Goet Onderwijs’ vindt, dat het nu tijd wordt om op te houden met praten en te gaan zorgen voor logies voor de vreemdelingen. Maar de schrijver gaat nog 72 regels lang door met praten! Want nu vertelt hij ons, hoe Abraham in het dal Mambre de drie vreemden die langs zijn huis kwamen, binnen noodde en hoe hij dan vlug naar Sara loopt om haar op te dragen een goed maal gereed te maken. Dit wil de auteur ‘mooi’ vertellen, waardoor hij in erge rederijkerij vervalt:

En, zo gaat hij verder, zo deed ook Lot te Sodom met dezelfde drie engelen. Na een opwekking van ‘Goet Onderwijs’ tot ‘Ghelovich herte’ en ‘Cleyn menichte’ om de vreemdelingen te herbergen, gaan ze nu inderdaad weg:

‘Den vremdelinck als een reysende Man’ is moe van een lange tocht; hij heeft nog een mijl voor de boeg, voor hij bij een stad komt. Tot overmaat van ramp gaat 't nog regenen, heel hard zelfs, zodat hij doornat wordt, voor hij de stad bereikt. Hij heeft vrijwel geen geld, maar als hij zijn nood klaagt, zal iemand hem toch wel ‘uyt caritaten logieren’ meent hij; er staan hier zo veel mooie huizen, er moeten wel vele rijken wonen. ‘Meest al de werelt’ staat voor de deur van zijn huis; dien zal hij het nu vragen. Deze doet zeer verbaasd: logies? Nee, hij is niet gewend zulke gasten te ontvangen ‘luysicht van t'hooft totten voeten’ en misschien wel ‘pockich oft rappich’. Hij moet maar naar het gasthuis gaan, daar hoort hij. De vreemdeling zegt, dat hij daar nog nooit sliep en er ook nu niet heen wil, dat hij niet tot dergelijke bedelaars behoort, al vraagt hij onderdak;

[pagina 62]

[p. 62]

en het is toch ook maar voor één nacht. Maar ‘M.a.d.w.’ is niet te vermurwen: onzin, ik ken u niet; wat de mensen al niet verzinnen: een vreemde onderdak te verlenen! En met de woorden:

gaat hij naar binnen.

De vreemdeling is ontdaan, dat er in de stad zulke wrede mensen wonen, maar hij moet toch ergens slapen, zodat hij het nog maar eens vragen zal aan degenen, die daar aankomen, die niemand anders zijn dan onze vier vrienden van het vorige tafereel. Grotere tegenstelling is niet denkbaar. ‘Ghelovich herte’ vraagt al uit zichzelf, of hij onderdak zoekt. De vreemdeling, zeker bang weer een weigering te horen, vertelt dat hij wel onderdak zoekt, maar dat het een moeilijk geval is, want zijn geld zou ternauwernood voldoende zijn voor het hout, nodig om zijn kleren te drogen. En het schijnt in deze stad geen gewoonte te zijn vreemden gastvrijheid te verlenen. ‘Broed. Liefde’ en ‘Goet Onderwijs’ zeggen tegen ‘Ghelovich herte’ en ‘Cleyn menichte’: neemt hem mede naar uw huis, droogt zijn kleren, bereidt hem een goed bed, ziet of hij blaren aan zijn voeten heeft en - ik zou willen zeggen, hier valt de schrijver uit de toon of hier komt de echte middeleeuwer te voorschijn -:

Nu volgt als het ware een combat de générosité. De vreemdeling weigert eerst zijn voeten door anderen te laten wassen, maar geeft per slot toch toe; voor alle goede zorgen wil hij hun het beetje geld dat hij heeft, geven, maar daar willlen ze niets van weten. De vreemdeling vertelt hoe ‘M.a.d.w.’ hem ontvangen heeft. Daar verwonderen de anderen zich niet over, want ‘M.a.d.w.’ heeft het natuurlijk veel te druk met het ontvangen van zijn rijke gasten; op armen let hij niet. Maar God is ‘gheen uytnemer der persoonen’. ‘Alle menschen zijn schepsel zijnder handen’. Jacobus heeft het in zijn Brief gezegd, dat het slecht is om de goed gekleden een plaats te geven aan het hoofd van de tafel en de armen te doen neerzitten op een voetenbank. Men moet zijn naasten liefhebben zonder aanzien des persoons. Maar helaas, men beoordeelt thans de mensen naar hun kleren en naar hun uiterlijke manieren. De Vijand immers heeft ‘M.a.d.w.’ geheel in zijn macht, die nu

Tooch.

In een referein van vier 16-regelige strofen met het schema: abab bcbc cdcd dede, op de stock:

(Prince:

[pagina 63]

[p. 63]

wordt ons verhaald, hoe Christus een vreemdeling op aarde was; zelfs moet hij vluchten uit zijn geboorteplaats; moeizaam heeft hij gereisd. Hoewel hij aan Abraham en de zijnen beloofd was, hebben dezen hem niet erkend; zo is de Evangelische genade niet aan hen, maar aan de Heidenen, die vreemdelingen waren, gebracht. Na een bede om verlossing:

wordt ‘toegeschoven’.

Hier had het stuk uit moeten zijn, maar de schrijver voegt er nog ruim dertig regels aan toe. Een opwekking om onze woonplaats in de hemel te zoeken en niet op aarde, zoals Petrus en Jacobus deden, toen zij Christus voorstelden drie Tabernakels te bouwen op de berg Tabor. Men moet geen weelderige huizen bezitten, doch het huis moet prettig en eenvoudig zijn, met logeerkamers voor vreemden. De vreemdeling uit zijn verbazing:

Met het verzoek aan het publiek niet boos te zijn, zo de spelers ergens in gefaald mochten hebben, en de mededeling, dat de volgende Zondag vertoond zal worden:

eindigt dit stuk.

Waar de goedgunstigheid van het publiek ingeroepen wordt, vinden we een zinspreuk:

T'vierde Spel, van die Wercke der Bermherticheyt.

En is lanck 1163. Reghelen.

[pagina 64]

[p. 64]

Voor de proloog ziet men afgebeeld, hoe een burger voor zijn huis staande twee mannen en een vrouw, die vrijwel naakt zijn, kleren geeft, welke zijn vrouw, die maar gedeeltelijk te zien is, hem aanreikt.

Behalve de proloog bestaat het stuk uit 4 taferelen, door 3 pauzes van elkaar gescheiden, en een tooch.

Proloog.

‘Den Meesten Hoop’ komt bij ‘Den Minsten Hoop’ om met hem te gaan kijken naar het spel dat vertoond zal worden. Maar eerst wil hij aan den factor die daar juist aankomt, vragen, of het ook wel iets ‘vreemts of sots’ zal zijn. Teleurstelling, want ‘wij sullen thoonen wat een hoverdich herte nu is dragende’. ‘De Minste Hoop’ is blij iets ernstigs te zullen horen, ‘de Meeste Hoop’ had liever ‘Bertel, die van dorst plach te drogen’ op het toneel, of ‘Sinnekens’, ‘Die elcken t'zijn gheven/ den neren, en den hooghen’ en ‘quae clapperkens’; van iets ernstigs begrijpt hij het nut niet; het is immers toch maar spel; òf, vraagt hij den factor, hebben jullie er ernst van gemaakt of doe je het om eigen voordeel? Waarop de factor antwoordt:

Als de factor zich nu zelf ook onder handen nemen zal, dan wil ‘de Meeste Hoop’ wel komen luisteren: en als jij het niet doet, dan zal ik het eens doen. Maar dat is niet nodig, want de factor weet heel goed, dat hijzelf in de eerste plaats zondig is. De ‘Minste Hoop’ komt graag luisteren om iets te leren.

Spel.

‘Hoverdije, een Vrouwe costelijck, met een Cameniere achter haer, genaemt IJdel glorie.’

‘Hoverdije’ vraagt haar kamenier ‘IJdel Glorie’ wat zij van haar denkt. Deze zingt haar lof en roem:

‘Hoverdije’ vertelt ons precies wie zij is en wat zij doet:

[pagina 65]

[p. 65]

‘Vleyschelijck Solaes, een Man Costelijck’, komt op, biedt zich aan als page voor ‘Hoverdije’, die hem dadelijk aanneemt, als hij zich voorgesteld heeft:

Alle drie noemen met welgevallen hun slechte eigenschappen op en zeggen, wie hun ouders zijn: Lucifer de vader en Belsebub de moeder. Zij zullen zich aan de mensen vertonen; statig zullen zij door de straten gaan, ‘Vleyschelijck Solaes’ voorop met de ‘preectstoel’ en de ‘boecksack’, gevolgd door ‘Hoverdije’; dan kunnen de mensen zien, hoe zij dagelijks naar de kerk gaat. Het is een genot om er naar te kijken. Alle drie pochen er op, zo in de gunst te staan bij ‘Meest al de werelt’, die veel geld wil bezitten om tot aanzien te geraken, wethouder of ontvanger of officier te worden:

Hier geeft de auteur ons dus een kijkje op de maatschappij dier dagen, dat niet erg vleiend voor de zestiende-eeuwers is. En die in aanzien is, hoeft niet te werken, een ieder wil hem immers te vriend houden, en daarom krijgt hij van iedereen geschenken, zodat hij kan

Tegenwoordig zijn er zulke weelderige huizen; veel geld wordt er aan ten koste gelegd om maar zo behagelijk en warm mogelijk te zitten; en dan al die schilderijen en andere luxe-dingen, waarvan er in één huis zoveel is, dat men er de steen- en hout-kosten van zeven huizen mee zou kunnen betalen. En dan zijn er nog de kleren; daar komen de drie niet gauw over uitgepraat:

Ze willen er mee in de kerk pronken, vooral de vrouwen; kijk maar eens, hoe ze er uitzien op hoge feestdagen, en dan blijven ze zo'n dag verder voortdurend op straat lopen om hun mooie kleren goed te laten zien. Een bruid neemt zulke dure kleren, dat zij die de volgende maand naar ‘mijn oomkens’ (bank van lening) moet brengen. En die jonge meisjes die zich poederen en verven! Hoge schoenen schijnen in die tijd een teken van weelde en verwijfdheid te zijn. Mannen zowel als vrouwen willen altijd het nieuwste snufje hebben, telkens verandert de mode. De vrouwen worden al heel slecht voorgesteld:

[pagina 66]

[p. 66]

‘M.a.d.W.’ is zeer bang om ziek te worden; vandaar aparte zomer- en winterkleren, en lekkere zachte bedden. Het is heel begrijpelijk, dat hij bang is, want Lucifer wacht al lang op hem! Hij geeft immers niets aan de armen.

Hij is ontzettend hovaardig, maar het ergste is nog wel, dat hij dat niet weten wil, en hij wil nog goed en eerzaam genoemd worden. Zoals de Hemel den hovaardigen Lucifer niet langer kon verdragen, zo zal de aarde de mensen niet lang meer kunnen dragen en de hemel zal niet meer kunnen aanzien de door ‘Hoverdije’ teweeg gebrachte ‘onvrede’. Lucifer zal zijn prooi stellig krijgen; ‘Goet Onderwijs’ en ‘Broederlijcke Liefde’ zijn immers door ‘M.a.d.W.’ ook al verjaagd.

En zo wij nog twijfelden aan het karakter van dit drietal, de slotregels tonen ons duidelijk met wie wij te doen hebben:

‘Broederlijcke Liefde’ en ‘Goet onderwijs’ tonen aan, dat rijkdom het verderf is voor de mens. Christus heeft gezegd:

De rijken vallen zo gauw de ‘hoverdije’ ten prooi, en zij houden hun geld voor hun God. Zij misbruiken de gaven, die God toch gegeven heeft ten behoeve van de mensen. Laten de mensen eens denken aan de parabel van Lazarus en den rijken man. Maar zij brassen maar en leven in weelde:

Ze kopen veel te veel kleren:

en de armen laten ze naakt lopen. En dan hun weelderige huizen en zachte bedden, terwijl de Mensenzoon

‘Hier thoont men onse Heer aent cruys.’

In een referein van zes strofen van 20 regels (strofe 1 heeft 21 en 2 19 regels) met het rijmschema:

abab bcbc cdcd dede efef op de stock:

[pagina 67]

[p. 67]

(soms: ‘mensch’ en soms ‘bekeert’ en soms: ‘schaemt u, o mensch’) zeggen ‘Broederlijcke Liefde’ en ‘Goet Onderwijs’ eigenlijk nog eens hetzelfde over het leven van ‘Meest al de werelt’, waar zij tegenover stellen het leven Christi op aarde. Na een bede tot God om te helpen wordt ‘toegeschoven’. De auteur is hier bewogen, het lot van de mensen gaat hem werkelijk aan het hart. Na in de eerste strofe gezegd te hebben, dat Christus in geen enkel opzicht weelde duldde in zijn leven, spreekt hij de mensen regelrecht aan om ze op te wekken zich te bekeren en vooral om zich te schamen: ‘ghij werelt beminders, ghij rijckdom vergaders, ghij eergierige, ghij ghemac soeckers, ghij beminders van zijde en van fluweele’ en ‘ghij Renthiers/ die u gelt uyt geeft om gelt’, ‘ghij openbare woeckeraers’. Hij eindigt met een bede tot God om te zien naar deze slechte wereld en om de mensen te vermurwen, en zich dan weer tot de mensen wendend: vast, bidt en waakt; schaamt U en bekeert U.

‘Broederl. Liefde’ en ‘Goet Onderw.’ begrijpen niet, dat de mensen, levend zoals ze doen, nog een beloning hiernamaals verwachten. Niet alleen dat zij de naakten niet kleden, maar juist door hun toedoen worden velen van hun have en goed beroofd; wanneer ze hun schuld niet kunnen voldoen, wordt alles van hen verkocht. Niemand vindt het meer nodig, zich over de armen te ontfermen; men beroept zich op de liefdadigheidsgestichten. Weten de mensen dan niet, roept ‘Goet Onderwijs’ uit, dat ze Christus hebben verdreven, want de armen zijn ‘die leden Christi’. Laten de mensen toch leren bij hun leven af te staan van hun geld:

maar

En God doorgrondt een ieder en alles.

Zij besluiten, hoewel zonder hoop op succes, naar ‘M.a.d.w.’ te gaan om hem te bekeren.

‘Meest al de Werelt uyt comende, met Hoverdije aen zijn rechter handt, en IJdel glorie, en Vleyschelijck solaes achter hem, twee oft drijmael over gaende.’

‘M.a.d.w.’ is ‘nu een man al dat een man sijn mach’. Alleen ontbreekt hem nog een page. Daar komt ‘Behaghelijcken Schijn, een Ionxken gecleet als een paeygie,’ aan, die wel de page van ‘M.a.d.w.’ wil zijn. Hij heet, zegt hij ‘Behaghelycken Schijn’, maar wordt in de wandeling ‘Weerhaenken’ genoemd:

Hij kan: ‘metter cussenen pijpen, vlasch boken, vleybaerden, pluymstrijcken en honich smeren,’ en hij zoekt overal ‘plasdanck’. Hij heeft

[pagina 68]

[p. 68]

zulke mooie instrumenten: pluymen om mee te pluymstrijcken, ‘vijanden der Waerheyt’ geheten:

en een cleerbessen, ‘curioesheit’ om alle ‘ootmoedicheyt’ weg te vegen. Nu ‘M.a.d.w.’ zijn page heeft, moet hij alleen nog maar wat mooiere kleren hebben, dan zal hij met alle hogere standen om kunnen gaan, zo zeggen hem ‘IJdel Glorie’ en ‘Hoverdije’ en ‘Vleys. Solaes’. ‘M.a.d.w.’ geeft een heleboel geld aan ‘Vleys. Solaes’ mee om mooie kleren te kopen.

Dat ‘M.a.d.w.’ heel veel geld meegeeft voor kleren blijkt wel uit wat ‘Hoverdije’ zegt:

Als ‘Vleys. Solaes’ weg is, dragen de anderen een zetel aan, waarin ‘M.a.d.w.’ gaat zitten en zij zeggen hem dat hij best burgemeester kan worden; het doet er niets toe, dat hij geen verstand van rechtszaken heeft noch een ‘eerwaerdich gelaet’, hij is immers rijk en daar komt het maar op aan. ‘Vleys. Solaes’ komt terug met de mooie kleren, die ‘M.a.d.w.’ nog verwaander maken.

‘Goet Onderwijs’ komt op en ziet al dadelijk, dat ‘M.a.d.w.’ niet meer te genezen is. Ze geloven er alle vijf niets van, dat er door hovaardij een einde aan de wereld zal komen, zoals ‘Goet Onderwijs’ hun zegt; dit alles weer in echte rederijkerstaal: ‘T'is wondere dat noch den dach op u daecht’ enz. De wereld zal heus niet vergaan.

‘M.a.d.w.’ is beledigd dat ‘Goet Onderwijs’ net doet, of hij dom is en niets waard, waarop ‘Goet Onderwijs’ hem antwoordt:

De anderen verdedigen hem om het hardst en stijven hem in het kwaad. Het is immers nodig, dat hij zo veel kleren heeft liggen voor bruiloften enz. en natuurlijk moet hij overal en op alle manieren ‘braggeren en triumpheren’. ‘Goet Onderwijs’ gaat maar weg; helpen kan hij toch niet meer.

‘Behag. Schijn’ heeft veel van een sinneken; want in dit deel komen zeer veel ‘ter zijde's’ voor, waarin hij óf kwaad spreekt van ‘M.a.d.w.’ óf een verwensing aan zijn adres uit.

‘Goet Ond.’ vertelt ‘Broed. Liefde’ hoe het hem gegaan is bij ‘M.a.d.w.’;

[pagina 69]

[p. 69]

door ‘Hoverdije’, ‘IJdel Glorie’ en ‘Vleyschelijck Solaes’ kon hij geen vat krijgen op hem. En het allerschadelijkst voor ‘M.a.d.w.’ is ‘Behag. Schijn’. ‘Ghel. Herte’ en ‘Cleyn Menichte’ komen er bij. Niet om loon doch uit liefde moet men dienen.

- Hier hebben we dus weer een zinspreuk. - Er wordt geklaagd dat ‘M.a.d.w.’ kisten vol kleren heeft en de armen naakt laat.

‘Den naecten, Een Man armelijck’ komt op, in deerniswekkende toestand. ‘Cleyn Men.’ en ‘Ghel. Herte’ kunnen dat niet aanzien, roepen hem bij zich. ‘Den naecten’ vertelt pas een jaar arm te zijn. ‘M.a.d.w.’ wou hem zijn schuld niet kwijtschelden, en daarom is toen alles verkocht. ‘Cleyn Men.’ en ‘Ghel. Herte’ geven hem ‘een rock, coussen ende schoen’; zijn vrouw en kinderen zullen ze ook kleden. Ze geven hem de wijze raad:

De naakte af.

‘Broed. Liefde’ en ‘Goet Onderwijs’ manen nog eens tot eenvoud en ootmoed. Merkwaardig slot: zij brengen het vertoonde op een hoger niveau. Als ge nu geleerd hebt de naakten lichamelijk te kleden, leert dan ook geestelijk de gebreken van anderen bedekken. Men hoort zo schandelijk veel laster tegenwoordig; waar er twee of drie tezamen zijn wordt gelasterd en gelogen; de gebreken worden aangedikt en er worden liedjes op gedicht. Denkt er aan, dat als God u niet beschermde, gij ook de temptatie niet zoudt kunnen weerstaan.

Het stuk eindigt met de mededeling, dat de volgende Zondag ‘'t'verlossen der gevangen’ vertoond zal worden.

T'vijfste Spel, van die Wercken der Bermherticheyt,

En is lanck 1063. Reghelen.

[pagina 70]

[p. 70]

Op de houtsnede vóór de proloog ziet men, hoe een gevangene, geboeid in zijn cel, bezoek ontvangt.

Behalve de proloog bestaat het stuk uit 7 taferelen, door 6 pauzes van elkaar gescheiden, en een tooch.

Proloog.

‘Sotheyt, als een Sot’, klaagt er over, dat hij om zijn kleren door de mensen voor een zot aangezien wordt; dat komt door ‘Wijsheyt’, want:

Daar gaat het net zo mee als met de zonde:

‘Wijsheyt, als een Doctoor’, klaagt er van zijn kant over, dat ‘Sotheyt’ zijn kracht doet verminderen. ‘Sotheyt’ is er van overtuigd, dat als hij ‘Wijsheyt’'s kleren aan heeft, iedereen hem voor ‘Wijsheyt’ zal aanzien. Hoewel deze er niet veel voor voelt, ruilen ze hun kleren. Maar ‘Bekender der Wijsheyt’ antwoordt op ‘Sotheyt’'s vraag, wie ‘Wijsheyt’ en wie ‘Sotheyt’ is prompt, dat ‘Sotheyt’ ‘Sotheyt’ is, al heeft hij dan ook ‘Wijsheyt’'s kleren aan; dat is al dadelijk daaraan te merken, dat ‘Sotheyt’ graag geprezen wil worden, en ‘Wijsheyt’ begeert immers op aarde geen lof. Paulus heeft ons geleerd, dat wat de wereld voor wijsheid houdt, voor God dwaasheid is. Al draagt ‘Sotheyt’ nu ‘Wijsheyt’'s kleren, hij blijft toch ‘Sotheyt’, is ‘maer een schijn van wijsheyt’. Maar ‘Sotheyt’ weet heel goed, dat hij in de wereld nu voor ‘Wijsheyt’ door zal gaan. ‘Bekender der Wijsheyt’ klaagt er over, dat het verkeerd gaat met de wereld, nu ‘Sotheyt’ zijn zaad zo in ‘Wijsheyt’ heeft gezaaid, dat deze zijn kleren afstond om de mensen te bedriegen.

Deze proloog is een goed staaltje van rederijkerij; vaak is er a.h.w. een aardige schermutseling met woorden.

Het spel.

Dit volgt geheel de gelijkenis van Matth. 18, vs. 23-35.

‘Een Coninck, sittende in zijn Mayesteyt’, draagt zijn dienaren ‘Schalck’ en ‘Stout’ op, zijn rentmeesters te gaan halen, die zonder enig oponthoud moeten verschijnen. Want de tijd is nu gekomen om rekening en verantwoording van de rentmeesters te vragen; elk verzuim zal zeer streng gestraft worden. Deze opdracht verschaft veel genoegen aan ‘Schalck’ en ‘Stout’, die de dubbele rol vervullen van dienaar en sinneken. Zij verkneuteren zich al bij voorbaat in het ongeluk van ‘M.a.d.w.’ Want de rentmeesters, in de overtuiging dat hun door den koning geen rekening en verantwoording gevraagd zou worden, hebben het geld van hun meester voor eigen genoegen gebruikt. De sinnekens stellen zich aan het publiek voor, en zeggen dat ze graag iemand verdriet aandoen. Daar komt de rentmeester ‘M.a.d.w.’ aan; om hem mee te krijgen zullen ze het listig moeten aanleggen. ‘M.a.d.w.’ vertelt hun, dat hij tienduizend pond verduisterd heeft in de mening, dat de

[pagina 71]

[p. 71]

koning hem toch nooit zou roepen. Hij heeft dus helemaal geen zin met de sinnekens mee te gaan, maar deze weten hem voor te spiegelen, dat de koning de schuld wel kwijt zal schelden, en als echte sinnekens zeggen ze dan ter zijde juist het tegengestelde; zo is ‘Schalck’ er ter zijde van overtuigd dat de koning hem geen cent kwijtschelden zal. Maar pas als ze hem gezegd hebben dat er geen lievemoedertje aan helpt, dat hij mee moet, omdat de koning het hun nadrukkelijk geboden heeft, gaat ‘M.a.d.w.’ mee.

‘Den coninck aen een tafel sittende met een Reken-boeck’, zegt nog eens dat hij wel ernstig op moet gaan treden, wil hij zich per slot door zijn goed vertrouwen niet bedrogen zien door zijn eigen dienaren. Zo staat er nu iemand te boek voor tienduizend pond schuld aan achterstallige pacht, daar mag hij wel eens aan denken. ‘Schalck’ en ‘Stout’ komen juist met den schuldenaar aan. Tot grote ergernis van de sinnekens weet ‘M.a.d.w.’ den koning te vermurwen, zodat deze de gehele schuld kwijtscheldt. Dat gaat wel wat erg gemakkelijk, temeer als men in aanmerking neemt, dat de koning in het voorgaande tot tweemaal toe gezegd heeft, streng te zullen optreden; en bovendien begint hij met tegen de sinnekens te zeggen:

en toch, na vier smeekregels van ‘M.a.d.w.’ komt hij tot het grootmoedige besluit om alles kwijt te schelden. Verheugd gaat ‘M.a.d.w.’ dit goede nieuws gauw aan zijn vrouw vertellen.

De sinnekens laten zich in een spijtig rondeel minachtend over den koning uit, die zo gemakkelijk ‘met bidden en smeeken te wieghen’ is. ‘Schalck’ zegt, dat de koning ‘Meestal de werelt’ zijn schuld kwijtschold, omdat hij toch wel wist, dat hij geen cent zou kunnen krijgen. Ze troosten zich over deze teleurstelling met het vaste vertrouwen, dat ze ‘M.a.d.w.’ nog wel zullen ‘doen kijcken deur een kempen glas’.

De mensen voor zichzelf waarschuwende gaan ze weg.

‘Meest al de werelt’ geeft zijn gemoed lucht in een lange, maar zeer vlotte alleenspraak. Hij is in geen tijden zo blij geweest; van alle zorg ontslagen kan hij een lekker lui leventje gaan leiden. Maar eerst wil hij nog al zijn schulden incasseren. Daar komt juist een schuldenaar aan en nog wel een, die ‘hier geen poter is’, een vreemdeling dus, die hij zonder proces in de gevangenis kan doen werpen. Hij laat zich niet vermurwen door de smeekbeden van zijn schuldenaar ‘Benaude armoede’:

en hij draagt ‘Schalck’ en ‘Stout’ op ‘Benaude armoede’ naar de gevangenis te brengen, waarbij hij dan nog de moraal voegt:

[pagina 72]

[p. 72]

Welvoldaan gaat hij naar zijn vrienden, die op hem wachten!

Dit is een raak stukje satire.

‘Schalck’ en ‘Stout’ zijn zeer verontwaardigd over ‘M.a.d.w.’ 's handelwijze. Want niet alleen dat de koning hem het honderdvoudige van dit bedrag kwijtschold, neen, bovendien komt het nog door ‘M.a.d.w.'s’ schurkenstreken dat ‘Benaude armoede’ hem honderd pond schuldig is. Want arm geworden heeft deze van ‘M.a.d.w.’ goederen ter waarde van vijftig pond voor honderd moeten kopen, omdat

Bovendien heeft ‘M.a.d.w.’ twee ‘ijseren koeyen’ verhuurd, d.w.z. hij verpacht koeien, die in goede staat weer afgeleverd moeten worden en door nieuwe moeten worden vervangen, als er iets aan mankeert, zodat - en nu komt de verklaring van de naam -:

En ondanks al deze praktijken meent M.a.d.w.

maar de sinnekens zullen

Alle rijke mensen zijn nu ‘schalck en stout’, zeggen ons de sinnekens en dan sommen ze op, waartoe de mensen in staat zijn, d.w.z. ze sommen hun eigen heldendaden en goede eigenschappen op. Wie schalck en stout is heeft het nu het best, want schalckheyt en stoutheyt zijn overal in aanzien; die kan lachen waar anderen schreien, die kan de onnozelen bedriegen, die mag liegen. Als ze ‘M.a.d.w.’ te pakken kunnen krijgen, dan zullen ze met hem naar de hel vliegen. ‘M.a.d.w.’ meent dat ‘Godt een kint is / so om wiegen’, maar als Hij hem zal zeggen: ik zat gevangen en gij hebt mij niet verlost, dan zal hij nog lelijk op zijn neus kijken. Niet alleen dat hij de gevangenen niet gaat bezoeken, hij zet zelf ‘Benaude armoede’ gevangen:

De sinnekens zullen alles aan den koning gaan vertellen; ook het verhaal van de ijzeren koeien zullen ze niet vergeten.

‘Meest al de werelt’ vertelt ons nog eens, dat wat hij met ‘Benaude armoede’ gedaan heeft de juiste manier is om dergelijke boeven af te leren, zo gemakkelijk van andermans geld te leven. ‘Goet onderwijs’ tracht hem te vermurwen, in hoofdzaak door hem voor te houden: Wat gij niet wilt, dat u geschiedt, doe dat ook aan een ander niet. Maar het heeft geen vat op ‘M.a.d.w.’, die tegen ‘Goet Onderwijs’ zegt: je begrijpt er niets van;

[pagina 73]

[p. 73]

als ik zulke boeven liet lopen, dan zou ik een heleboel geld verliezen; bemoei je maar liever met je eigen zaken. Hij heeft er genoeg van, om naar dat gepraat te luisteren en gaat naar binnen. Opmerkelijk is het begin van deze dialoog, waar ‘M.a.d.w.’ vraagt, uit wiens naam ‘Goet Onderwijs’ komt spreken en zegt, dat hij eerst zijn papieren maar eens moet laten zien. Terwijl ‘Goet Onderwijs’ er over zucht, dat ‘M.a.d.w.’ ‘boos als een drake’ blijft, komt ‘Broederlijcke liefde’ klagende op:

‘Goet Onderwijs’ vertelt hem nu ‘M.a.d.w.’'s schandelijke handelwijze, zodat ‘Broederlijke Liefde’ zegt:

Als ‘M.a.d.w.’ maar naar Gods woord vroeg, dan zou hij zo niet doen, want immers

Maar ondanks deze waarheid bekommeren de mensen zich niet om de liefde, ja zelfs noemen zij die een dwaasheid.

Ze besluiten ‘Gheloovich herte’ en ‘Cleyn menichte’ in het werk der liefde te gaan onderrichten.

‘Gheloovich herte en Cleyn menichte, seer bedruct uyt comende’, vinden (in echte rederijkersverzen) het gedrag van ‘M.a.d.w.’ ten hemel schreiend. Ze gaan het den koning klagen, die ‘sittende in zijn Mayesteyt’ hun opdraagt ‘M.a.d.w.’ bij hem te brengen. ‘M.a.d.w.’ vermoedt onraad, want wat zou de koning van hem willen: hij is hem immers niets schuldig, de koning schonk hem toch alles kwijt, iemand zal wel voor verrader gespeeld hebben. De sinnekens begrijpen best, waarvoor hij gehaald wordt en verheugen zich al over de buit. De koning spreekt hem kwaad toe:

Daar zijn toorn hierover groter is dan zijn deernis, kent hij nu geen genade en hij beveelt ‘M.a.d.w.’ gevangen te houden tot hij alle schuld betaald heeft.

Terwijl zij ‘M.a.d.w.’ wegvoeren, doen ‘Schalck’ en ‘Stout’ ook nog een duit in het zakje; zo wordt ons nog een nieuwe misdaad van ‘M.a.d.w.’ verteld, n.l. dat hij valse eden aflegt. Betaalt hij zijn schuld niet met geld af, zegt ‘Schalck’, dan zal hij het toch zeker wel ‘metten vel aen eenen bast’ doen.

[pagina 74]

[p. 74]

Nu staat de handeling van het stuk lange tijd stil; ‘Goet Onderwijs’, ‘Broederl. Liefde’, ‘Ghel. Herte’ en ‘Cleyn Menichte’ stichten de toeschouwers met talloze stichtelijke verzen, zwaar gekruid met bijbelteksten, die alle neerkomen op een aanmaning tot barmhartigheid.

Christus Jezus heeft tot zijn discipelen gezegd, dat het hun bij den hemelschen Vader zal gaan als den dwazen rentmeester, indien zij niet barmhartig en vergevensgezind zijn: ‘u naesten als u selven bemint’. Gedenkt Christus' barmhartigheid, die de mensen der zonden schuld kwijtschold, die hen tot kinderen van Zijn Vader maakte, waar zij eerst slaven der wet waren. Hoevelen bidden niet tot God ‘met bloedighe kaken’. Christus leerde ons het Onze Vader. Nu volgt een kras staaltjes van rederijkerskunst: ‘Gheloovich Herte’ en ‘Cleyn Menichte’ zeggen telkens enige woorden van dit gebed, die door de anderen uitvoerig toegelicht worden; vaak wordt aangetoond, hoe men nu juist handelt in strijd met het Onze Vader. B.v. na ‘uwen wille geschie’ wordt gezegd: Gods wil is: hebt uw naaste lief als u zelf, maar nu zoekt ieder alleen zijn eigen voordeel:

Na het Onze Vader wekken ‘Broederl. Liefde’ en ‘Goet onderwijs’ weer op tot naastenliefde en vergevingsgezindheid, telkens tot uitgangspunt een tekst nemende uit de Bergrede.

drukt duidelijk de zin van dit gedeelte uit. Lang weidt de auteur uit over het ‘Hebt Uw vijand lief als u zelf’, waarop hij telkens weer terugkomt.

Aan het einde van deze wel zeer lange predikatie de tooch:

In een refrein van vier twintig-regelige strofen met als rijmschema abab bcbc cdcd dede efefGa naar voetnoot1) op de stock:

wordt het publiek wederom aangemaand toch barmhartig en vergevensgezind te zijn. De ‘verherde’ mens wordt hier telkens gesteld tegenover Christus, die om onze zonden de kruisdood leed.

Hier hebben wij dus een toelichting tot het gespeelde, zeker opdat men het maar goed begrijpen zou!

Christus daalde in de hel af om de ‘oude vaderen’ te verlossen; niemand verlost nu de gevangenen, integendeel, ‘M.a.d.w.’ is er zelfs op uit zijn medemensen gevangen te nemen. De tegenwoordige tijd is al heel slecht:

[pagina 75]

[p. 75]

Na de tooch sporen ‘Goet onderwijs’ en ‘Broederl. Liefde’ ‘Gheloovich Herte’ en ‘Cleyn Menichte’ aan ‘Benaude Armoede’ te helpen om uit de gevangenis te geraken. Zoals zij zelf ook begeren zouden door een geleerp mens bijgestaan te worden, daar zij in hun ‘simpelheid’ zich niet zouden kunnen verdedigen, en zoals zij gaarne geholpen werden indien ze door ‘benaude aermoede’ schulden gemaakt hadden en daarom in de gevangenis gezet waren, en graag getroost zouden worden, indien ze gevangen waren om een ernstige misdaad, zo zullen immers hun broeders ook gaarne geholpen worden.

De ‘Steenwaarder’ stemt er in toe ‘Benaude Armoede’ vrij te laten, nadat ‘Cleyn menichte’ en ‘Gheloovich Herte’ beloofd hebben, de schuld voor dezen te betalen. Wel is de Steenwaarder nog even bang voor de gek gehouden te worden; zoiets edelmoedigs heeft hij zeker nog niet vaak ontmoet in zijn loopbaan van gevangenbewaarder:

‘Benaude Armoede’ uit zijn grote vreugde en dankbaarheid over zijn verlossing en belooft, zodra hij kan, de gehele schuld terug te betalen:

Het stuk besluit met de aankondiging

T'seste Spel, van die Wercken der bermherticheyt,

En is lanck 1674. Reghelen.

[pagina 76]

[p. 76]

Op de bladzijde, waarop de proloog begint, ziet men een zieke te bed liggen. Op een stoel bij zijn bed zit een vrouw, die hem met een lepel iets geeft uit een kommetje. Links van het bed is een vrouw, die waarschijnlijk als knielende bedoeld is. Achter deze komt een man aangelopen.

Behalve de proloog bestaat het stuk uit 8 taferelen, door 7 pauzes van elkaar gescheiden, een tooch en een conclusie.

Proloog.

‘Menich Bottaert, een Boer’, moppert er over, dat de Rederijkers nu al weer gaan spelen. Twee ‘Rethrosijns’ zeggen, dat hij toch niet hoeft te komen luisteren, als hij niet wil; mensen als hij kunnen ze best missen, wien goede lering zo zwaar valt als lood, die ‘veel liever om een guyghelmerct vergaeren.’ ‘Menich Bottaert’ zou de rederijkers nog kunnen begrijpen, als ze er een duizend ducaten 'sjaars mee verdienden, maar neen: ‘t'is een brolose conste.’ De rethrosijns zijn verontwaardigd: de ‘heyligen’ hebben ook zonder enige winst het volk onderwezen. Laat ‘Menich Bottaert’ maar weggaan, zij zullen zonder hem spelen:

al kwamen er maar zes verstandigen luisteren.

De klacht van ‘Menich Bottaert’, dat de rederijkers te lang spelen, slaat waarschijnlijk op het feit, dat er nu al voor de zesde maal een dergelijk onderwerp behandeld wordt; er zal niet mee bedoeld worden, dat één zo'n voorstelling te lang duurt, al is dit zesde spel wel erg groot.

Het Spel.

‘Een Ionckwijf, gheheeten Dienst om loon, haer Meesters Tabbert veghende’, komt zingend op. Al gauw begint ze te spreken: Ze mag wel eens iets gezelligs zingen, ze kan niet altijd zwaarmoedig zijn, maar nu moet ze opschieten om klaar te komen, want ze houdt er niet van standjes te krijgen. ‘Onverduldich lijden’ en ‘Patientie per forts’, twee neefkens, komen op, zeggen een vleierijtje tegen ‘Dienst om loon’, waar zij bits op antwoordt, totdat zij ze vol vreugde herkent. Ze komen goed van pas, want ‘de baes vander casse, Meest al de werelt’ is ziek, en hij roept voortdurend om hen tweeën. Onverduldich Lijden’ en ‘Patientia per forts’ vragen of zij ‘M.a.d.w.’ zo lief heeft, omdat ze zich zo uitslooft in zijn dienst. Van liefhebben is geen sprake, ze doet het alleen om zijn geld:

waarop ‘Patientie per forts’ zegt:

En ‘Onverduldich lijden’:

Zij hoopt op een goed testament. Het is wel waar dat ‘Meest al de werelt’ nooit

[pagina 77]

[p. 77]

goedgeefs was, maar als hij ziet, dat hij sterven zal en dus toch afstand moet doen van zijn goed en zijn geld, dan zal hij een testament maken. De sinnekens vinden dat schandelijk: dat is toch geen werk van caritate meer:

Zo lang hij leeft, kan hij het geld niet missen om de armen te helpen. Het weggeven van een gulden bij zijn leven zou hem meer ter harte gaan dan het geven van honderd bij zijn dood. De sinnekens raden ‘Dienst om loon’ aan om ‘M.a.d.w.’ maar goed te vleien en te strooplikken. ‘Dienst om loon’ gaat weg om een lekker soepje voor haar meester te koken. De sinnekens lachen uit leedvermaak om ‘M.a.d.w.’, die nu ziek is, terwijl hij zo op zijn gemak en genoegens gesteld is. Wat een doktoren zullen er komen, en hoeveel medicijnen zullen ze hem ingeven!

En hoeveel bezoek zal hij krijgen! Want bij een rijken zieke komt iedereen; een ieder wil bij den rijke in een goed blaadje staan en daarom brengt een ieder ook iets voor den zieke mee:

Naar de àrme zieken kijkt men niet om, die laat men liggen ‘siel braken als honden’. Bij een rijke gaat men zijn familie napluizen, wie mee zullen erven. Dag en nacht zitten zijn vrienden en magen bij hem, omdat ze elkaar niet vertrouwen; en als hij dan dood is, dan komt er een gekijf zonder eind om het testament.

De sinnekens zullen nu naar ‘M.a.d.w.’ gaan om hem te troosten. Maar voor ze verdwijnen, zwaaien ze zichzelf lof toe:

Ze lijken meer op helse geesten dan op iets beters, maar het zal nog wel duidelijker blijken wat voor gasten zij zijn.

‘Meest al de werelt, met cussens gheschort seer sieck zittende achter die Gordijnen, die schuyft men open.’ Van beide kanten komt een neefken op; zij bespreken de ziektetoestand van ‘M.a.d.w.’

Hij is er slecht aan toe, hij is helemaal verrot. Hij heeft alle denkbare ziekten: pokken, mazelen, ‘fleercijn’, ‘clapooren’, klieren, zweren, ischias, kortom alles wat maar ziekte is. Dat komt van zijn slechte leven, zijn zuipen en brassen; al zijn zonden breken hem uit. In minder smakelijke bewoordingen vertellen ze hoe ‘M.a.d.w.’ bezig is om wakker te worden, hoe hij reutelt enz.

‘M.a.d.w.’, wakker geworden, klaagt er over, dat hij juist nu met ziekte gekweld is, nu het zo slecht uitkomt voor zijn zaken. ‘Onverduldich lijden’ raadt hem aan, geen geld te sparen voor zijn genezing.

[pagina 78]

[p. 78]

‘M.a.d.w.’ zal ‘Onverduldich Lijden’ met zijn urine naar den dokter sturen, wat ‘Patientie per forts’ twee typerende gezegden ontlokt:

en:

‘Twee Ioncxkens, ghecleet brootdronken, Liefste Soonken en Bedorven kindeken’ wilden wel graag bij een aardig juffertje zijn en dan het geld maar laten rollen. Dat kunnen ze best doen, want zij hebben nog een grote som te verwachten. Hun vader is al ziek; kreeg hij maar de pest, dat zouden ze hem best gunnen, want hij leeft hun te lang. Als ze zijn geld hebben, zullen ze het heus niet oppotten:

Hoe zuur heeft hun vader het geld gewonnen en hij heeft het niet eens voor het noodzakelijke durven gebruiken, om zijn kinderen een lui en rijk leven te kunnen bezorgen.Ga naar voetnoot1) Dergelijke vaders zijn dom, zij maken van hun kinderen hun ergste vijanden; als iemand iets van een ander te erven heeft, verlangt hij naar diens dood:

Ja, ze zijn lui, maar ze zullen niet te lui zijn om hun vader te gaan begraven. Hier is de auteur door overdrijving onnodig cru:

En L.s. wil zelfs:

Ze zullen eens naar hun zieken vader gaan, die hen graag zal willen zien, en als hij sterft, zullen ze hem ‘segenen metter hiele’, want ze zijn immers: ‘een broetsel van onduechts ghecriele’.

‘Vreese voor sterven, Een Medecijn’ vindt het schandelijk, dat astrologen zoals ‘Sanoga en focreest’ maar wat verzinnen bij hun voorspellingen, want dit zou een jaar van veel ziekte zijn, doch hij heeft er nog niets van gemerkt. Of het moest zijn, dat de zieken alle arm zijn, en daar heeft hij niets aan. Hij moet het van de rijken hebben, die zodra ze maar iets schelen

[pagina 79]

[p. 79]

naar den dokter lopen; die slikken dan uit vrees om te sterven zo veel medicijnen als hij ze maar voorschrijft. Een gezond mens zou er ziek van worden! Vreemd is dat hij zegt twee vrienden te hebben, die hem patienten sturen: ‘Onverduldich lijden’ en ‘Patientie per forts’. En als even later ‘Onverduldich lijden’ bij hem komt, vraagt hij wie hij is. Als hij echter bij ‘M.a.d.w.’ ‘Patientie per forts’ ziet, herkent hij deze wel.

‘Vreese voor Sterven’ houdt den zieke geheel in bedwang, vooral wanneer deze op een niet al te goede voet met God staat. ‘Vreese voor Sterven’ spruit uit de zonden voort, uit het beminnen van het aardse leven, en ook uit onwetendheid, zoals bij ‘M.a.d.w.’, die niet weet, waar hij na dit leven hier komen zal; hij leeft in voortdurende angst voor de hel. Maar zie, daar komt zo waar iemand aan, hij zal dus gauw in zijn boeken gaan zitten kijken.

‘Onverduldich lijden’ zegt met de urine van een rijke te komen. ‘Vreese voor sterven’ schrikt er van, als hij aan het onderzoeken gaat: dat is niet van een mens, dat is van een wolf. Het is van een mens, zegt ‘Onverduldich lijden’, van ‘Meest al de werelt’. O, juist:

Na elkaars namen gevraagd te hebben, gaat ‘Onverduldich lijden’ weg. ‘Vreese voor Sterven’ verheugt er zich over, wat te zullen verdienen; hij zal er gauw heengaan. ‘M.a.d.w.’ klaagt geen eetlust te hebben.

Niet alleen ‘Vreese voor Sterven’ antwoordt, maar ook de sinnekens, die vaak heel hatelijke dingen zeggen. Zo begrijpen ze best, dat hij koud zweet, want:

Als ‘Vreese voor sterven’ zegt, dat ‘M.a.d.w.’ vol ‘corruptie’ zit, beamen ze dat volmondig! ‘M.a.d.w.’ wil toch zo graag geholpen zijn:

Met woordspelingen op ‘laten’, wanneer ‘M.a.d.w.’ vraagt om iemand te halen die hem zal aderlaten, raadt ‘Patientie per forts’ aan den Duyvel te halen en ‘Onverduldich Lijden’ zegt: Nee, God, want

‘Vreese voor sterven’ schrijft een medicijn voor: ‘cranck betrouwen’, wat Patientie per forts’ doet uitroepen: ‘Wel wat Duyvelscher soppelorum is dat’; en hij raadt aan ‘Hoope van ghenesen’ te halen, die ‘M.a.d.w.’ zal aderlaten.

‘Hoope van ghenesen, Een Barbier’, klaagt er over, dat hij niets te doen heeft:

[pagina 80]

[p. 80]

Had hij maar een ambacht geleerd! En dan is het trouwens ook de stille tijd; als Paschen maar voorbij is, dan komen de kermissen en dan wordt er genoeg gevochten en gestoken, dan zal hij het weer druk krijgen. Misschien stuurt God wel weer eens ziekten. Wat in een week te genezen zou zijn, daar doet hij twee maanden over. Hij geeft de zieken van uur tot uur ‘Hoope van ghenesen’, daar kan hij de ziekte zo mooi slepende mee houden.

‘Onverduldich lijden’ komt op; door de doeken en bekkens, die uithangen begrijpt hij aan het goede adres te zijn. Hij komt ‘Hope van ghenesen’ halen om mee naar ‘M.a.d.w.’ te gaan. ‘M.a.d.w.’ vraagt welke tijd het meest geschikt is voor aderlaten. ‘Patientie per forts’ weet daar het antwoord op in echte rederijkersverzen:

‘Vreese voor sterven’ zegt, dat de stand van de maan niet gunstig is, wat de sinnekens onzin vinden. ‘M.a.d.w.’ vraagt angstig, of hij nu van zijn schat en mooie bezittingen zal moeten scheiden, waarop ‘Dienst om loon’ dadelijk vraagt, of hij zijn testament wil maken:

‘M.a.d.w.’ wil dat wel doen, laat ze maar zorgen voor den notaris, de getuigen en papier, maar:

‘Goet onderwijs’, ‘Broederlijcke liefde’, Gheloovich herte’ en ‘Cleyn menichte’ wilden wel, dat de mensen bedachten:

en

‘M.a.d.w.’ denkt bij zijn lijden er niet aan, dat God wien Hij liefheeft kastijdt; neen, hij is er boos om, wordt ongeduldig, en daarbij komt nog zijn vrees om te sterven en, zoals ‘Aristoteles’ zegt, dat is van alle angsten wel de ergste. Aristoteles had nog niet den Hemelschen Philosooph gehoord:

Ook, zegt ‘Cleyn menichte’, heeft hij Paulus niet gehoord, die zegt: sterven is mij een gewin. Hoe kan een zieke die beter wil worden om nog maar van deze wereld te genieten, hopen, dat hij eens mag komen in Gods rijk:

[pagina 81]

[p. 81]

‘Goet Onderwijs’ klaagt:

Als ‘het vlees’ gestorven is vóór de lichamelijke dood komt, dan zal deze geen dood zijn, maar ‘een levende vrede’. Wat ‘M.a.d.w.’ doet is net zo erg als zelfmoord: hij verkort, door zich aan eten en drinken te buiten te gaan, zijn leven. ‘Gheloovich Herte’ en ‘Goet Onderwijs’ sporen aan om terwijl anderen kaatsen, schieten, triktrakken, wandelen en in herbergen zitten, de arme zieken te bezoeken. Een aparte vermaning volgt tot de rijke vrouwen om eens te gaan zien, hoe schamel het bed van de arme moeder is, in plaats van ergens te zitten babbelen! Men moet zich over alle zieken erbarmen, zowel arme als rijke.

Geestelijk hebben beiden troost nodig, wanneer ze mistroostig zijn. ‘Goet Onderwijs’ wekt ‘Gheloovich herte’ en ‘Cleyn menichte’ op naar den armen zieke te gaan:

die zowel geestelijk als lichamelijk door niemand gevoed wordt.

‘Den aermen Siecken, te bedt ligghende, gheheeten Lichamelijke cranckheyt’ klaagt in een refrein van vier 18-regelige strofen op de stock

met het rijmschema: aabaab bcbc cdcd dede, over zijn ellende. Was hij maar nooit geboren; kwam de dood toch gauw, want al zijn ‘vijanden’ (: zonden) achtervolgen hem en zullen hem weldra in hun macht hebben; en hij weet niets te zijner verontschuldiging aan te voeren. Waarom zijn er knappe mensen, als de domme niets van hen leren; waarom zijn er gezonden, als zij de zieken toch niet helpen; waarom zijn er rijken, als deze de armen geestelijk noch lichamelijk laven; waarom is de aarde vruchtbaar, als zij er het minst van profiteren, die het hardst werken en als de gezonden opslokken, waar de zieken zo naar verlangen? Waarom moet hij deze vreselijke ellende lijden, waarom is hij niet rijk en in aanzien? Dan zou hij wel bezocht en getroost worden; nu komt er niemand.

Dit refrein is eenvoudig geschreven en pakkend door alle vrij sober gestelde vragen. Misschien is iets te wijdlopig het wensen om dood te gaan (te midden van wilde dieren of door geschut).

‘Broederlijcke liefde en Goet onderwijs, Gheloovich herte en Cleyn menichte, alle vier tsamen uyt.’

‘Goet onderwijs’ en ‘Broederlijcke liefde’ raden ‘Gheloovich herte’ en

[pagina 82]

[p. 82]

‘Cleyn menichte’ aan ‘gierig’ met hun tijd te zijn, elk ogenblik te besteden ‘int werck der liefden’, zoals de Hemelse Vader beval. Laat Zijn helder woord niet vertroebelen, maar ‘haelt raet en daet aen Jesum Christum ons beradere’. Hij genas, zonder een testament als loon te verlangen, allen, want ‘hij en was gheen uytnemer der persoonen’. ‘Gheloovich herte’ en ‘Cleyn menichte’ antwoorden dat niets, absoluut niets hen scheiden zal van de ‘liefde Gods’ (liefde tot God). ‘Goet onderwijs’ zegt, dat ook Paulus alleen door de macht van die liefde alles heeft kunnen verdragen, en zo met hem duizenden, die voor Christus hun leven waagden. Men moet ‘de werelt contrarie’ zijn, er niet om geven door de mensen uitgelachen te worden. ‘Goet onderwijs’ spoort Gheloovich herte’ en ‘Cleyn menichte’ aan, hun liefde door de daad te versterken, door de moedelooze kranken te gaan troosten.

‘De twee hemelsche clercken, Medecijn der sielen en Geestelijcken troost’, die daar juist aankomen worden door ‘Gheloovich herte’ begroet en uitgenodigd mee op ziekenbezoek te gaan. ‘Medecijn der Sielen’ geeft dit eigenaardige antwoord:

Zij gaan met zijn zessen op weg naar zieken. Daar komen zij bij iemand, die zij horen klagen: ‘Lichamelijcke cranckheyt te bedt liggende’. Hoe gelukkig was hij, toen hij gezond was en in zijn onderhoud kon voorzien. Alles wat hij nu nodig heeft moet hem gebracht worden, en er is niemand, die hem iets brengen kan, want zijn vrienden en verwanten zijn arm; die hebben het niet en de rijken storen zich niet aan de armen. Maar het allerergste is nog, dat hij niet weet, hoe zich op het sterven voor te bereiden; er is niemand die zijn mistroostige ziel zal komen troosten. Ja, als hij een flink testament kon maken, dan zou iedereen bij hem komen, dan zou iedereen zijn vriend zijn. In dit huis is troost nodig, hier gaan ‘Goet Onderwijs’ en de anderen binnen.

‘Lichamelijcke Cranckheyt’ vindt het moeilijk te geloven, dat God genadig is, zoals zij hem vertellen, daar Hij hem immers niet anders dan verdriet heeft gezonden. Allen zeggen hem, dat God, wien Hij liefheeft kastijdt, dat dat Gods wijze is om Zijn liefde te tonen. Het ergste vindt ‘Lichamelijcke Cranckheyt’, dat hij van alle mensen verlaten is, ja, hij is de ongelukkigste mens die ooit geboren is. Denk aan Lazarus, zegt ‘Medecijn der Sielen’, wien God nabij was, toen hij van alle mensen verlaten lag. De Heer is, zoals David zegt, altijd bij hen, die lijden. Het lijden is het kruis, waarmee men Christus volgt. ‘Lichamelijcke Cranckheyt’ voelt zich getroost door die woorden; hij vraagt zijn bezoekers nu wie zij zijn. Dan leggen zij hem wat gemakkelijker, opdat hij beter naar hun wijze woorden zal kunnen luisteren. ‘Lichamelijcke Cranckheyt’ drukken zijn zonden zo: God wil in de hemel geen zondaren. Maar zij nemen die angst van hem weg: Sinds Adam is ieder een zondaar; zodra Adam gezondigd had, beloofde God ons den Verlosser der zonden te zullen zenden. Dat is Christus. Door Zijn gestorte bloed zullen die in Hem geloven zalig zijn. Christus alleen kan ons

[pagina 83]

[p. 83]

zondaren van zonden zuiveren. Aan het kruis droeg Hij onze zonden. Christus zegt, niet gekomen te zijn om den rechtvaardige en reine, doch om den zondaar tot berouw te roepen. Bij God is Hij onze voorspraak. Patriarchen en profeten voorspelden Zijn komst; nu hoopt men niet dat Hij komen zal, nu gelooft men dat Hij gekomen is, zoals de Evangelisten en Apostelen ons verhalen.

Dit verlicht ‘Lichamelijcke Cranckheyt’ ten zeerste, maar één ding ligt hem nog zwaar op het hart: het doodgaan, dat is het scheiden van ziel en lichaam. Maar ook hier weten zij hem te troosten: Salomo heeft gezegd, dat de dood een bitter lijden is voor hem, wiens vlees en geest met elkaar in overeenstemming zijn, wiens geest en lichaam dus nauw aan elkaar verbonden zijn, die in zijn tijdelijke have al zijn begeerte ziet en die niet haakt naar het ‘eeuwighe bevrijden’. Maar zoals Paulus ons duidelijk beschrijft: voor hem, wiens geest altijd strijdt tegen het vlees vol zonden, wiens geest het een last is met het vlees verbonden te zijn, dien is de dood ‘eenen soete slaep’. ‘Gheestelijcke troost’ zegt het nog eens met andere woorden:

‘Lichamelijcke Cranckheyt’ zegt, dat zijn lichaam hem een zware last is, want het wilde altijd de deugd verjagen. Hij vraagt nu, wat er met het lichaam verder gebeurt, of het geheel zal vergaan. Het zal ten jongsten dage weder opstaan, van alle zorg genezen; al zou het ook helemaal door de wormen verteerd zijn of zelfs wanneer het tot as geworden is, toch zal het herrijzen. Door God is de mens uit niets tot mens geschapen, dezelfde macht zal het lichaam doen verrijzen, al is het ook tot niets vergaan. Allen zeggen hem, ieder met andere woorden, dat wie in Christus gelooft, niet sterven zal. God heeft Christus van de dood opgewekt, en zal het ook ons doen. Om ons dat vaster te doen geloven, wekte Christus Lazarus op, Petrus Thabita, Paulus den Ethicier enz. Verwacht dus verheugd de dood, want Christus wacht op u. ‘Lichamelijcke Cranckheyt’ is wel zeer verblijd over deze woorden, maar er is toch nog iets, dat hem drukt: een vreselijke verzoeking: de twijfel of hij tot de zaligen of tot de verdoemden zal behoren. Natuurlijk, zeggen de anderen, dat is de duivel, die je hiermee in verleiding brengt; want de duivel weet, dat alleen als hij het geloof en vertrouwen bestrijdt, hij den mens in zijn macht kan krijgen, want hij weet, dat die in Christus geloven, vergeving van zonden ontvangen. Als God met ons is, wie kan dan tegen ons zijn? God is met ons, Hij gaf ons Zijn zoon aan het kruis. Nu is ‘Lichamelijcke Cranckheyt’ geheel gerustgesteld:

De duivel kan geen vat meer op hem krijgen, alle twijfel is voor altijd van hem weggenomen; hij weet zich gezuiverd door Christus' uitgestorte bloed. Ga weg, zegt hij tegen den duivel:

[pagina 84]

[p. 84]

In een refreinGa naar voetnoot1) van zes 16-regelige strofen op de stock:

met het rijmschema: abab bcbc cdcd dede (tweede strofe heeft b = a) roepen ‘Medecijn der sielen’,, ‘Geestelijcken troost, “Broederlijcke liefde”, “Goet onderwijs”, Gheloovich herte’ en ‘Cleyn menichte’ alle mensen op, die naar lichaam of ziel, of naar beide, ziek zijn, tot Christus te komen. De gezonden hebben den geneesheer niet nodig (‘medecijn’ is zowel geneesheer als geneesmiddel). Zij die van zichzelf zeggen, ziende te zijn, die zichzelf menen te kunnen zuiveren, die naar hén toegaan, die hun geneesmiddelen voor geld verkopen, die met de Pharizeeërs door de roem van hun werken in de hemel willen komen, neen, die hebben de ‘Medecijn’ niet nodig. Zoals van de twee biddenden in de Tempel niet de Pharizeeër, maar de Tollenaar gezondheid ontving.

Die van niemand anders dan van U hulp verwachten, ‘crachtichste Medecijn der siecker menschen’, die alleen geneest Gij, zoals Gij u vernederd hebt om den melaatse, om de dochter van den centurio en alle anderen die Uw hulp inriepen, te genezen.

‘Lichamelijcke Cranckheyt’, getroost, wenst dat Christus hem nu kome halen:

De anderen verzekeren hem nog eens, dat hij den duivel niet hoeft te vrezen. En zij raden hem aan een testament voor zijn vrouw en kinderen te maken:

‘Lichamelijcke Cranckheyt’ roept zijn vrouw ‘Bedruckte natuere’ en geeft haar het volgende testament: Heb God lief; verdubbel uw zorg over onze kinderen, nu gij alleen moet doen, wat wij anders samen zouden doen; God legt u die last op; voed onze kinderen vooral op in Gods woord, leer hun God kennen, liefhebben en prijzen, wek hen op tot goede werken, - en nu volgen twee praktische wenken - laat ze een flink handwerk leren waarmee ze hun brood kunnen verdienen, en, vrouw, zo gij later weer in het huwelijk wilt treden, doe het gerust, maar vergeet ook dan niet te zorgen voor uw kinderen. Zijn vrouw, zeer bedroefd, zegt altijd aan dit testament te zullen denken.

Nu roept ‘Lichamelijcke Cranckheyt’ zijn kinderen om hun zijn testament te geven: Eert uw moeder, bedenkt wat zij om u geleden heeft, leeft eerzaam steeds in de vreze Gods, brast niet met dronkaards; geeft aalmoezen, wendt u niet af van de armen, dan zal ook Gods aangezicht zich niet van u afkeren; hebt gij veel, geeft dan overvloedig, hebt gij weinig, geeft dan van dat weinige; spijst de hongerigen, kleedt de naakten; wat gij niet wilt dat u

[pagina 85]

[p. 85]

geschiedt, doet dan ook aan een ander niet; hoedt u voor overspel en voor hovaardigheid, want daardoor ontstaat alle verderf; geeft ook Hem, die u geschapen heeft, Zijn loon; bidt altijd tot God, dat Hij u leiden moge. ‘Beyde Zijn Kinderkens Ioncxkens’ zeggen zijn testament voor altijd te zullen ‘bewaren’ en zij bidden God, dat hun vader tot het einde aan Hem verknocht moge zijn. ‘Lichamelijcke Cranckheyt’ vraagt, of zij alle die nu bij hem zijn, bij hem willen blijven, zolang hij nog leeft. Dat zullen zij doen; niet alleen geestelijk doch ook lichamelijk willen zij hem helpen; gelukkig hebben zij guldens en ducaten om te gaan kopen, waaraan de zieke behoefte heeft; zij hebben dit geld met werken verdiend, en als het op is, zullen ze weer ander geld kunnen gaan verdienen. ‘Lichamelijcke Cranckheyt’ bidt God om ontferming en verlossing van ‘die helsche honden’, zijn geest voor eeuwig den Zaligmaker aanbevelende. Hij sterft (dit wordt weliswaar niet verteld, doch het blijkt uit hetgeen de anderen zeggen). Wat God geschapen heeft, heeft Hij nu gebroken, zegt ‘Broederl. liefde’. Allen tonen aan, dat ‘Lichamelijcke Cranckheyt’ nu gelukkiger is dan bij zijn leven. De dag des doods is beter dan die der geboorte; bij de dood wordt men verlost van alle kwaad, ellende en verdriet. Wij hebben geen vaste woonplaats op aarde, wij zoeken een toekomstige, die eeuwig zal zijn.

Wij zijn stof en moeten weer tot stof vergaan. Maar het lichaam van den gestorvene moet men niet boven de aarde laten vergaan, doch het moet begraven worden, zoals Tobias deed op aansporing van den engel Raphaël, en zoals Jozef deed met het lichaam van zijn vader. En David klaagde er in zijn lofzangen over, dat de goddelozen hun doden niet begroeven. Daarom zullen zij nu ‘Lichamelijcke Cranckheyt’ gaan begraven, wat ‘Gheloovich Herte’ deze echte rederijkers-verzen doet zeggen:

Zij zullen hem daarginder begraven, waar alle gelovigen liggen. Daar zal hij rusten tot den jongsten dag.

Hier is het stuk eigenlijk uit. Er volgt nog een conclusie, uitgesproken door ‘De Medecijn der Sielen’ en ‘Gheestelijcken troost’, die zich tot de toeschouwers richten: Gij allen, die dit gehoord hebt, begrijpt goed de bedoeling en waar het om gaat. Weest niet boos, dat wij de waarheid gezegd hebben, maar betert u. De overtreders hebben wij gestraft. Wij bidden u ‘spaert gheenen cost’ voor de arme leden Christi:

- Hier is weer een zinspreuk. -

Als gij ons niet goed begrepen hebt en als ons stuk u niet tot ontferming beweegt:

Dan is er ook geen hoop op beterschap; al kwam een Engel of zelfs al kwam God bij u, dan zou er op hen al evenmin door u gelet worden als op ons. -

[pagina 86]

[p. 86]

T'sevenste Spel, van die Wercken der Barmherticheyt.

En is lanck 1113. Reghelen.

Na de proloog, op de bladzijde waarop het stuk begint, is een voorstelling van het Jongste Gericht: God in de Hemel met Zijn voeten op de Wereldbol is rechts en links omgeven door heiligen. Beneden aan de ene zijde de gelukzaligen, aan de andere de verdoemden.Ga naar voetnoot1)

Het stuk bestaat uit een proloog, 9 taferelen, door 8 pauzes van elkaar gescheiden, een tooch en een conclusie.

Proloog.

‘Twee Manspersoonen, d'aensichten swert, d'een heet Kack en d'ander Tfy’.

‘Kack’ en ‘Tfy’ verwijten elkaar hun zwartheid tot grote verbazing van ‘Schriftuerlijcke Sin’, die er bij komt. ‘Kack’ en ‘Tfy’ op hun beurt zijn verbaasd, wanneer ‘Schr. S.’ hun vertelt, dat ze beiden even zwart zijn. Dat zal hij hun laten zien in zijn spiegel: ‘Kennisse’, die iedereen die zich daar in ziet ootmoedig maakt. ‘Kack’ en ‘Tfy’ schrikken van hun eigen gezichten, merken, dat ze wel de splinter in het oog van den ander

[pagina 87]

[p. 87]

gezien hebben, maar niet de balk in hun eigen oog. ‘Schr. S.’ wijst er op, dat de mens die een ander veroordeelt, daarmee zichzelf verdoemt, en hij eindigt:

Het Spel.

‘Knaghende Conscientie, een Vrouwe bloedich int aensicht’, klaagt met ‘Slave der Wet, een Man opt Iootsch’ over hun grote, nooit aflatende angst voor het ‘alderstrengste oordeel in den ioncksten dach’ en tevens zucht ‘Slave der Wet’ over dat zware lastige pak: de wet. Hij heeft wel getracht de Wet te dienen en goede werken te verrichten, maar niet uit liefde, slechts uit angst omdat ‘een Yeghelijck sal loon nae werck ontfaen’. ‘Slave der Wet’ eindigt met de woorden:

Hun klacht is een refrein, bestaande uit acht 11-regelige strofen, om beurten door hen gezegd, met als rijmschema: aabaabbcbcbbc. De stock van ‘Knag. Consc.’ is:

die van ‘Slave der Wet’:

De derde strofe bestaat slechts uit 10 regels.

‘Gheloovich Herte’ en ‘Cleyn menichte’, met een rondeel beginnende, menen, dat Gods oordeel nu wel gauw geveld zal worden, gezien wat er in de wereld gebeurt. Zij zullen het vragen aan ‘Goet Onderwijs’ en ‘Broederlijcke liefde’, die daar juist aankomen. Deze twee noemen de verschillende tekenen op, die in de Heilige Schrift als voorboden van het Laatste Oordeel vermeld worden. En elk van die tekenen vinden ‘Gheloovich Herte’ en ‘Cleyn Menichte’ in de tegenwoordige wereld terug, zoals valse profeten, twist, oorlog, pest, duurte, aardbevingen. Maar bovendien zult gij vervolgd worden en gevangen genomen, zegt ‘Broederlijcke Liefde’ verder, en zelfs uw vrienden en verwanten zullen u verraden; de ene broer zal den anderen doden, vaders zonen, zonen vaders. Al zal ieder u versmaden, bezit in lijdzaamheid uw ziel, want geen haar van uw hoofd zal vergaan, tenzij door Gods wil. ‘Gheloovich Herte’ en ‘Cleyn Menichte’ verheugen zich bij ieder teken, dat zij als nu geschiedende herkennen, want dan kan het immers niet anders of de Jongste Dag is nabij. Al zullen zon en maan verduisteren en de sterren schijnen te vallen, toch zal voor de in zonde verharden de Dag onverwachts komen, want zij willen het niet geloven, willen het niet zien, al is het heel duidelijk; wie zou kunnen loochenen dat ‘liefde cout is’ en ‘boosheit overvloedich’? Ten slotte zal ‘Broederl. Liefde’ nog een erg verdrietig teken noemen: ‘benautheit

[pagina 88]

[p. 88]

der menschen van mistroosticheyt’. De mens die alleen de wet kent en werk, wordt bang en mismoedig, want de wet eist voldoening en de Schrift leert ons, dat de Wet die voldoening niet kan doen ontstaan; daardoor tracht de mens, altijd onrustig, alle geboden geheel na te komen, maar de onvolkomenheid van zijn pogen kennende, is hij steeds in angst en zorgen voor de Dag des Oordeels. Wij kunnen de door Mozes gestelde wet niet nakomen:

Als de ‘lampen der vijf zinnen’ goed voorzien zijn van ‘olie des geloofs’, dan hoeft men het Oordeel niet te vrezen; alleen de slaven der wet, die niets afweten van de genade, die God door Christus laat geschieden, zijn bevreesd. ‘Cleyn Menichte’ en ‘Gheloovich Herte’ willen daarom de angstigen gaan troosten en hun met behulp van ‘Goet Onderwijs’ en ‘Broederlijcke Liefde’ leren, dat men ‘metter volcomen trooste der Evangelijen geest’ het Oordeel Gods onbevreesd kan afwachten.

‘Siende blint, Met een Hont, ende Liere, als een blint Man’, en ‘Hoorende doof’, die hem leidt, trachten medelijden op te wekken met het droevig lot van een blinde, maar niemand let op hun klagen, want iedereen schijnt nu hun streken te kennen. Als zij maar bij ‘Meest al de werelt’ waren, die zou hen graag bij zich hebben; hij hoort en ziet immers zo graag hun instrumenten, ‘dat hij zijn eeten sou laten om die te hooren.’ Maar, zo valt ‘Siende blint’ de ander in de rede, alle moeite is vergeefs, als wij niet eerst eens precies vertellen wat voor instrumenten wij hebben, en wie wij zelf zijn, en wat wij doen. De instrumenten van ‘Hoorende doof’ zijn ‘logen voor waerheyt’ en ‘dromen, fabulen, des luegens vermeringe’ (dit zijn ringen). De lier van ‘Siende blint’ heet ‘Verdraeyde leeringe’. Hun ‘snottabele’ namen maken zij vervolgens bekend en ‘Siende Blint’ zegt van zich zelf: ‘onder t'Hemels firmament geen erger gedrochte.’

‘Quade wille, die derde Sinne’, komt aangehold, om na zich voorgesteld te hebben, de anderen te vragen met hem mee te gaan naar ‘Meest al de werelt’. Dat is goed, maar hun ‘hondeke Leytsman der Hellen’, moet ook mee. ‘Quade Wille’ legt hun vervolgens uit wat er aan de hand is, waarom zij naar ‘M.a.d.w.’ moeten gaan: om hem te beletten de woorden van Goet Onderwijs te geloven, dat de Dag des Oordeels nadert. ‘Siende Blint’ zal hem daarom een bril op zijn neus zetten, waarvan het linker glas ‘goet’ heet en het rechter ‘quaet’; daardoorheen ziet men kwaad voor goed en goed voor kwaad aan. ‘Hoorende doof’ heeft twee ezelsooren voor hem, het linker heet ‘in’, het rechter ‘uyt’; alles wat ‘Goet Onderwijs’ hem zal zeggen, zal het linker oor in en het rechter oor uit gaan. En verder zullen ze natuurlijk voor ‘M.a.d.w.’ op hun instrumenten spelen. Dan zal hij, horende doof en ziende blind, ‘Goet Onderwijs’ heten liegen, en niets

[pagina 89]

[p. 89]

geloven van al wat hij ziet. Totdat het vonnis voltrokken is, en dan is het te laat om te appelleren. Bij het vonnis zal het niet gaan als bij vele rechtzaken hier; zweren of liegen zal niet helpen, advocaten en procureurs zullen er niet zijn; het oog van den rechter zal niet uitgestoken worden; er zal geen schriftelijk recht gesproken worden; geld zal de rechter niet zijn. Men zal niet zeggen: ‘wijst den man/ ic sal u t'vonnisse wijzen.’ Iedereen zal ter verantwoording geroepen worden;

Hier valt de schrijver dus de toestanden in de maatschappij aan. Na nog wat heen en weer gepraat besluiten ze naar ‘M.a.d.w.’ te gaan.

‘Slave der Wet’ en ‘Knaghende conscientie’ klagen er over (weer met een rondeel beginnende) dat, wat ‘Slave der Wet’ ook doet, zijn bevlekte conscientie maar niet rein wordt. Hij moet iets anders proberen, want met zijn werk kan hij de vrees voor de hel toch niet overwinnen. Hij zal de ‘goede gesellen’ die daar aankomen om raad vragen. Hij zegt hun, bang te zijn voor de dag des oordeels want hij vreest; ‘dat elck na werck/ daer sal loon ontfaen.’ ‘Broederlijcke Liefde’ antwoordt hem met Christus' woorden:

Ja, een verlossing, zegt ‘Goet Onderwijs’ op ‘Slave der Wet’'s verbaasde vraag: de gelovigen worden verlost van den vijand, vlees, wereld, zonde, dood en hel; daarom moet gij verlangen ‘nade toecomst Christi’. In plaats van er naar te verlangen, wou ‘Slave der Wet’ wel, dat het Oordeel nooit zou komen; hij schaamt zich zo over zijn zonden, dat hij God alleen maar ziet als een streng rechter over ziel en lichaam. Dat is verkeerd, zeggen de anderen, Gods oordeel moet u aangenaam zijn; wie God lief heeft, zal ook trachten Zijn werk lief te hebben. Niemand zal kunnen zeggen of zelfs in zijn gedachten uitdenken de vreugde, die God ons door Christus' toedoen bereid heeft. Christus zelf heeft het Oordeel bij de zomer vergeleken, dus mensen, verblijdt u over de komst van de Jongste Dag. Vertrouwt op Christus; gelooft ge in Hem, dan zult gij Hem ook lief hebben en uit liefde zult gij de Wet volbrengen; als ge u voelt als een deel van het geheel, kunt ge ook niet weigeren, alles te doen wat Christus u gebiedt, niet als een slaaf van de wet, maar als een kind Gods; niet om een beloning, maar uit liefde tot uw Vader. ‘Knaghende Conscientie’ en ‘Slave der Wet’ verheugen zich zeer over deze woorden, en zij vragen om toch iedereen te tonen, wat juist gezegd is.

Gedurende de ‘tooch’ zeggen de zes personages een refrein, ieder één strofe van 13 regels volgens het schema: ababbcbcbccdccd (bij de derde strofe ontbreekt de vierde regel) met de stock:

[pagina 90]

[p. 90]

(met enige afwijkingen).

In dit refrein wordt het voorgaande nog eens herhaald in vaak eenvoudige en innige bewoordingen: Vertrouw in Christus, heb Hem lief en Zijn werken.

en verheugt u, dat het oordeel Gods is nakende.

‘Knaghende Conscientie’ zegt de ‘prince’: Nu kent zij de liefde en grote genade van Christus, nu kan zij blij en zonder angst het Oordeel afwachten.

‘Schuyft toe’.

‘Broederlijcke Liefde’, ‘Goet Onderwijs’, ‘Geloovich Herte’ en ‘Cleyn Menichte’ vertellen nog eens, dat wie om loon dient een slaaf is:

Het kind dient zijn Vader niet om zijn goed te verwerven, want het rijk van zijn Vader ‘is hem vast aengebooren’, maar het kind heeft zijn Vader zo lief, dat hij door die liefde altijd bang is zijn Vader te vertoornen, en alleen om Hem te behagen, volbrengt hij Zijn gebod.

‘Meest al de werelt’ komt met de drie sinnekens op. Hij is bang dat de wereld zal vergaan, zooals ‘Goet Onderwijs’ hem verteld heeft. De sinnekens trachten hem dat uit zijn hoofd te praten; ‘Siende blint’ zet hem zijn bril op, ‘Hoorende Doof’ geeft hem de twee ezelsoren, en dan zijn er nog hun instrumenten waarmee ze hem verder helpen zullen. ‘M.a.d.w.’ lijkt nu op een uil, die in de duisternis van de leugen beter ziet dan in de lichte dag van de waarheid. ‘Goet Onderwijs’ komt aan om ‘M.a.d.w.’ te waarschuwen voor zijn gedrag, maar als hij ziet in welk gezelschap ‘M.a.d.w.’ is, begrijpt hij dat zijn kans op succes gering is. Hij bereikt dan ook absoluut niets; ‘M.a.d.w.’ zwijgt. De sinnekens willen zich ook op de Schrift beroepen: Paulus heeft toch gezegd, dat eerst de Antichrist moest komen, waarop ‘Goet Onderwijs’ antwoordt, dat er al veel ‘Antiechristen’ gekomen zijn,

En als ‘M.a.d.w.’ ten slotte zegt:

gaat hij bedroefd heen:

‘Goet Onderwijs’, Broederlijcke Liefde’, ‘Cleyn Menichte’ en ‘Gheloovich Herte’ wijzen er op, hoe het ten tijde van Noe en Lodt net zo ging als nu: kopen en verkopen alles wat los en vast is, ‘houwen en trouwen’, weelderige

[pagina 91]

[p. 91]

huizen, smulpartijen en drinkgelagen. En zoals toen de Zondvloed gekomen is en Sodom vernield werd, zo zal nu de Jongste Dag nabij zijn. Opdat die dag ons niet onverwachts overvalle, moeten wij waken en bidden. Op ‘Slave der Wet’ 's vraag of God de mensen niet eerst waarschuwen zal, wordt hem geantwoord:

en

‘Meest al de Werelt, aen een Tafel bancketerende, aende slincke zijde vant taneel.’

‘M.a.d.w.’ pocht alles te hebben, wat hij maar kan wensen: hij kan lekker eten en drinken, hij kan zo veel kopen en verkopen, zo veel bouwen, zoveel plezier maken en ‘houwen en trouwen’ als hij maar wil. De sinnekens, van achter het gordijn of om een hoek kijkend, zeggen dat alle tekenen nu vervuld zijn en dat ‘M.a.d.w.’ nu ‘ten eeuwighen stonden bij Lucefer moet logeeren’. ‘Cleyn Menichte’ en ‘Gheloovich Herte’ bidden geknield om genade.

Hier wert haestich den Throon ontdeckt, daer Christus ten oordeel sidt/ende vier Enghelen blasen elck een Trompet/ twee aender slincker handt/ ende twee ter rechter handt/ daer werden vier Pijlen gheworpen/ men maeckt groote claerheyt/ daer rijsen ses sielen behouwen/ ende ses verdoemde/ daer zijn ses Enghelen/ die de goede scheyden uyten quaden.

‘Lucefer inde Hel, aen een keten rasende’, roept de duivels op om aan het werk te gaan; drie duivels antwoorden hem. Dit is een rondeel.

Zes zalige zielen loven God (God en Christus tevens, want: ghij hebbet geschapen al’, en: ‘ghij zijt gedoot’).

‘Christus opten Stoel’ roept de ‘ghebenedijden’ tot zich, omdat zij Hem hongerig gespijsd hebben enz. (de zes werken van barmhartigheid). De zaligen weten niet wanneer ze dat gedaan hebben, maar Christus zegt hun, dat wat zij den minste hunner broeders gedaan hebben, zij Hem deden. Klacht der zes verdoemde zielen. ‘Christus seyt tot die verdoemde Zielen’ van Hem weg te gaan naar den duivel, omdat zij Hem toen Hij hongerig was niet gespijsd hebben enz. Ook zij vragen wanneer dat dan geweest is en Christus antwoordt: wat gij den allerminste niet gedaan hebt, dat hebt gij Mij niet gedaan.

‘d'Eerste Duyvel grijpt een Ziel, en loopt binnen.’ Daarop pakken zes duivels om de beurt een ziel beet, die zij, één der zes nagelaten werken opnoemende, mee ter helle sleuren. Na elken duivel doet ook Lucifer een duit in het zakje.

[pagina 92]

[p. 92]

D'eerste Enghel met een siel wech.

Daarna halen zes engelen de zes zaligen weg; iedere engel noemt een der zes barmhartige werken op.

Zeer goed gemarkeerd is de tegenstelling tussen de woorden van de duivels en van de engelen.

De twee burgers herinneren er nog eens aan, dat wij in de eeuwigheid, die volgt op het Laatste Oordeel, niets hebben aan ons geld, onze mooie huizen en tuinen, onze smulpartijen en al onze andere aardse geneugten. En zij vermanen de mensen er toch voor te waken, dat zij terwille van het tijdelijke het eeuwige niet verliezen.

In de laatste regels spreken de rederijkers de toehoorders aan en het stuk eindigt met de zinspreuk van de Haarlemse Kamer.

Deze conclusie is geschreven in twaalf vier-regelige strofen, met het rijmschema: abab, bcbc, cdcd enz. De derde strofe echter bestaat uit drie regels en de twaalfde uit vijf.

Beschouwing over de Zeven Spelen.

Zeven spelen van die Wercken der Bermherticheyd. In rijm gemaeckt en nu tot Aemstelredam opentlijck ghespeelt, Anno 1591. T'Aemstelredam, bij mij Herman Jansz. MullerGa naar voetnoot1), figuersnijder, woonende in de Warmoesstraat in den vergulden Passer, Anno 1591. kl. 8^o.

Hier hebben wij een van de weinige rederijkersbundels, die in de tijd van de spelen zelf gedrukt zijn. Er zijn acht exemplaren van bekendGa naar voetnoot2).

Dit boekje wordt in de litteratuurgeschiedenis herhaaldelijkGa naar voetnoot3) genoemd.

[pagina 93]

[p. 93]

Zowel Schotel als Kalff, Moes en Worp (en ook anderen) schrijven de Zeven Spelen toe aan In Liefde Bloeyende, zonder de toeschrijving te staven. Alleen Moes zegt: Vertoond in ‘de Eglantier’ blijkens de regel: ‘Ontfanct dit voor een prologhe van ons eglentieren’.

Dit staat inderdaad aan het eind van de proloog van het derde spel, maar Moes spreekt niet over de andere zinspreuken, die in de Zeven Spelen voorkomen; zie hierover beneden.

Schotel (I, p. 274) vertelt ons (en ook Worp zegt zulks) dat de Eglantier de Zeven Spelen vertoonde om de burgerij op te wekken tot deelneming aan een loterij, te houden ten behoeve van het krankzinnigengesticht, dat uitgebreid moest worden. Bij Wagenaar (II, p. 308 in de uitg. van 1765) en ter Gouw lezen we, dat de Amsterdamse vroedschap in 1591 een loterij toestond voor de vergroting van het dolhuis; zij was geopend van 25 Juni 1591 - 1 Juli 1592. De trekking geschiedde in 1592 op het Rusland, op een aangebrachte verhoging in het bijzijn van enige raadsleden; zij duurde dag en nacht. Een lot kostte zes stuivers; de hoogste prijs was een zilveren ‘kop’ van zestig lood en bovendien vijfhonderd gulden in geldGa naar voetnoot1). Maar van toneeluitvoeringen spreken noch Wagenaar noch ter Gouw.Ga naar voetnoot2) Wel weten we uit een schilderij van CoignetGa naar voetnoot3), dat er in 1592 op het Rusland een toneel was opgericht, waar de trekking plaats had, en het is heel goed mogelijk dat op dit toneel ook de Zeven Spelen vertoond zijn. Schotel zegt niet, waar hij gevonden heeft dat de Zeven Spelen hiervoor opgevoerd zijn. Mijns inziens is Schotel in dezen niet geheel te vertrouwen, daar hij slordig omspringt met het weergeven van de korte inhoud van het zesde spel (p. 275), dat hij neemt als voorbeeld van de Zeven Spelen. Doch middenin breekt hij af, en nog welvoordat de auteur aan het barmhartige werk zelf toe is. En de in alle zeven stukken voorkomende ‘Meest al de werelt’ noemt hij ‘Meester al de werelt’, wat ook niet op nauwkeurig lezen wijst. Bovendien laat hij dezen door zijn notaris alles aan de dienstmaagd vermaken, wat in het stuk niet staat.

Dat de rederijkers hun kunst in dienst der liefdadigheid stelden is goed aan te nemen. Immers, wanneer in het begin van de zeventiende eeuw voortaan entreegeld geheven wordt voor de spelen, wordt een deel van de opbrengst aan de stad afgestaan voor liefdadige doeleinden. We weten, dat in 1615 door In Liefde Bloeyende stukken opgevoerd zijn ten behoeve van het Oude Mannen- en Vrouwenhuis; de stad droeg de kosten van het spel. In tien maanden had het huis meer dan f 2000 zuivere winst. Ook dit weten we van Schotel, doch hier kennen wij de feiten; het werk is n.l. gepubliceerd: Spel vanden Rijcken Man, ghespeelt op de Loterij van 't oude Mannen-

[pagina 94]

[p. 94]

ende Vrouwen Gasthuys binnen Amsterdam, 1615. Amsterdam 1645,4^o. En: 't Spel van sinne vertoont op de tweede Loterij als boven, ib. 1616,4^o.Ga naar voetnoot1) Verder werden voor hetzelfde doel stukken van Bredero en Rodenburgh opgevoerd. Ook Hooft's Warenar is gespeeld ten voordele van de armen. Het Burgerweeshuis en het Oude Mannen- en Vrouwenhuis krijgen een deel van de winst van de Academie van Coster en de Schouwburg. Schotel vertelt ons, hoe de hulp der Kamers herhaaldelijk ingeroepen werd in verschillende plaatsen bij overstromingen, branden enz. Om twee voorbeelden te noemen, die nog in de zestiende eeuw vallen: Na de brand te Zandvoort in 1596, die een deel van het dorp in as legde, is een loterij gehouden. Hiervoor werd een wedstrijd uitgeschreven (door welke Kamer weet men niet) voor een spel op de vraag: Hoe men Christi ter wereld meest liefde bewijsen mach. De prijs werd gewonnen door de Goudsbloem van Gouda; het lid Ryckaert van Spieren was de schrijver van het stuk. Het is in 1616 te Gouda gedrukt bij Jasper Tournay. Behalve dit stuk zijn er nog vier spelen bekend, geschreven voor deze prijsvraag. Ook de Leidse Kamer de Witte Acoleyen schreef een‘caerte’ uit, toen de stad in 1596 van de regering verlof kreeg een loterij te houden om een gasthuis op te richten.Ga naar voetnoot2)

Dat men juist in die tijd de hulp der rederijkers inroept voor liefdadige doeleinden, vindt zijn verklaring ook hierin, dat de steden meer zorg gaan besteden aan maatschappelijke weldadigheid. Niet alleen het krankzinnigengesticht van Amsterdam moest herhaaldelijk uitgebreid worden, ook het gasthuis en het weeshuis. En ± 1595 richt de stad ook het Rasphuis op en het Spinhuis.

Al is dan niet bekend hoe Schotel e.a. weten, dat de Zeven Spelen opgevoerd zijn ten behoeve van bovengenoemde loterij, het is zeer aannemelijk, temeer daar wij in de stukken zelf twee aanwijzingen vinden, dat er voor een liefdadig doel gespeeld werd; althans, die twee plaatsen kunnen als zodanig opgevat worden, hoewel een andere uitlegging ook mogelijk is.

Aan het slot van het derde spel lezen we, nadat de welwillendheid van het publiek is ingeroepen:

En in de conclusie van het zesde spel, ook nadat de welwillendheid van het publiek ingeroepen is:

even later eindigt het stuk met de regels:

In het volgende wil ik nagaan of de Zeven Spelen aan één auteur moeten worden toegeschreven of aan meerdere. Een taalkundige vergelijking heeft m.i.

[pagina 95]

[p. 95]

weinig zin. Wanneer er meerdere auteurs zijn, dan woonden ze toch allen te Amsterdam behalve één die te Haarlem thuis hoorde, zodat we geen dialectische verschillen zouden kunnen vinden. Het voorkomen van Zuidnederlandse woorden en vormen kan verklaard worden door het groot aantal Zuidnederlanders die te Amsterdam woonden en vaak lid waren van een rederijkerskamer; bovendien namen de Noordnederlanders ter verrijking van hun vocabulaire en ter vermeerdering van rijmmogelijkheden gaarne woorden en vormen van hun zuidelijke kunstbroeders over. De rederijkerstaal is te uniform dan dat men uit een vergelijking van stijl en woordvoorraad zou kunnen opmaken of de stukken (in een zelfde dialect geschreven) van één of meer auteurs zijn.

In het gedrukte boek vinden we Zeven spelen en achterin ‘Een nieu Liedeken, met een Refereyn’.

Zes van deze spelen behandelen ieder een werk van barmhartigheid, met dien verstande dat in het zesde spel het laatste van de zeven werken, zoals de Katholieke kerk die kent, met een enkel regeltje afgedaan wordt, zodat we wel mogen zeggen, dat er slechts zes goede werken behandeld worden. Dit is opmerkelijk, aangezien de goede werken in de litteratuur en ook in de beeldende kunst van die tijd herhaaldelijk voorkomen, maar steeds alle zeven.

In het Rijksmuseum te Amsterdam hangt een schilderij ‘gheschildert anno 1504’, bestaande uit zeven naast elkaar liggende panelen, die elk één der goede werken tonen; er onder zeven twee-regelige onderschriften (die slecht leesbaar zijn). De onbekende schilder wordt aangeduid als de Meester der Barmhartigheden; dit werk was oorspronkelijk te Alkmaar.

In het Museum van Schoone Kunsten te Antwerpen is een schilderij van een Zuid-Nederlandsen meester van ± 1480-1490. Het bestaat uit drie vlakken boven elkaar: het bovenste geeft het Laatste Oordeel weer; de twee andere zijn beide in zeven vakken verdeeld; op de bovenste vier van links af en de onderste drie staan de Werken van Barmhartigheid afgebeeld, op de andere zeven vakken de zeven hoofdzonden. Ook hier dus de Dag des Oordeels samen met de Goede Werken.

Op de tentoonstelling in 1929 gehouden in de Koninklijke Kunstzaal Kleykamp te 's Gravenhage was aanwezig een schilderij van Pieter Breughel d. J. (1564-1638) waarop de zeven Werken van Barmhartigheid zijn voorgesteld.Ga naar voetnoot1)

Ook Jacob Cornelisz van Oostsanen behandelde dit onderwerp; vroeger bezat de St. Nicolaaskerk te Amsterdam een schilderij van hem, de zeven werken van barmhartigheid voorstellende.

In het tweede spel staat een opwekking tot de barmhartige werken: slechts zes worden er opgenoemd (en bovendien: hulp aan blinden en kreupelen). Het zevende spel behandelt de Dag des Oordeels. Opmerkelijk is, dat er voor Gods troon gesproken wordt van zes zaligen en zes verdoemden. Bij ieder der zaligen en der verdoemden wordt opgenoemd, waarom ze

[pagina 96]

[p. 96]

uitverkoren of verworpen zijn: omdat ze één der zes barmhartige werken gedaan of nagelaten hebben: Wat ge den minste mijner broederen gedaan hebt, hebt ge Mij gedaan. Er zijn zes engelen om de gelukzaligen weg te leiden en zes duivels om de verdoemden mee te nemen. Uit het feit dat hier het getal zes gebruikt wordt in plaats van zeven zou men mogen afleiden, dat dit laatste spel bij de andere zes hoort, al pleiten ook twee dingen daar tegen, n.l.: 1^o. aan het slot der eerste vijf spelen wordt aangekondigd dat de volgende Zondag een ander barmhartig werk getoond zal worden; aan het slot van het zesde staat daar niets over. En 2^o. aan het eind van het zevende spel staat:

‘Liefd’ boven al’ is de zinspreuk van de Haarlemse Kamer de Wijngaertrancken.

Er vóór pleit echter:

1^o. In Mattheus 25, vs. 35-46, waar het Jongste Gericht beschreven wordt, spreekt God na de opsomming van de zes barmhartige werken (in dezelfde volgorde als in deze spelen) die al of niet voor Hem gedaan zijn, het Laatste Oordeel uit. We mogen dus aannemen, dat deze Zeven spelen op de genoemde tekst gebaseerd zijn. We kunnen dan hierin een Hervormde tendenz zien.

2^o. Vijf personen, die in de zes andere stukken voorkomen, treden ook in het zevende op; in de lijst der personages staat achter hun naam geen nadere toneel-aanduiding; die vindt men alleen in het eerste spel.

Van een andere Haarlemse Kamer De Pelicaen met de zinspreuk Trou Moet Blijcken kennen wij het spel, geschreven voor de bovengenoemde Zandvoortse loterij, geheten: Het Spel van sinnen van de Zeven wercken der barmherticheydenGa naar voetnoot1). In vers 548 echter lezen we: ‘Hebt lieff boven al’. Is dit toeval of is het stuk van de beide Haarlemse Kamers? Toeval lijkt mij niet waarschijnlijk; men kende elkaars spreuken te goed.

Om nog een paar voorbeelden van dit onderwerp te geven:

In het Register van de boeken van Rhetorika van de Kamer te 'sGravenpolder komt voor: Van de werken barmhertigheid.Ga naar voetnoot2) Het stuk is echter niet bekend. In de Prologhe van Josua, Historiaelspel van de Roode Roos te Hasselt, wordt door ‘Schriftuerlijck Bewijs’ ‘Luttel Volcx’ aangezet tot de zeven goede werken. De namen van deze twee figuren lijken veel op die van twee personages uit onze zeven spelen. In die Trauwe, Hasselts zinnespel, waarschijnlijk in 1595 gespeeld, lezen we aan het einde: ‘Keert u nu tot bermhertighe wercken.’

Dit zijn slechts enkele namen van spelen, die handelen over de barmhartige werken of waarin daartoe aangespoord wordt. Wat het getal zeven betreft, dat komt in de middeleeuwen vaak voor in verband met de godsdienst; men denke aan de zeven Weeën en de zeven Bliscappen van Maria. In het hierboven genoemde Jozua komt herhaaldelijk (en met opzet) het getal zeven voor.

[pagina 97]

[p. 97]

Vergelijking der zeven spelen onderling.
1. De zinspreuken en namen van de Kamers.

De in de stukken voorkomende zinspreuken en namen van Kamers zijn in twee groepen te verdelen: 1^o. die welke zonder enige twijfel als zodanig geschreven zijn; 2^o. die welke min of meer verborgen in de tekst staan. Van de eerste groep zijn er drie:

De proloog van het tweede stuk eindigt:

De proloog van het derde spel eindigt met de woorden:

En het slot van het zevende spel luidt:

De tweede groep telt er acht, maar met dien verstande, dat één spreuk vier maal voorkomt en een andere twee keer, zodat er dus vier verschillende zijn.

In het tweede spel staat, dat Christus zich aan de mensen gaf:

In het vierde spel:

en:

1. In het zesde spel, in de conclusie, bijna aan het slot:

2. In het tweede spel, in het refrein bij de tooch:

In het zesde spel, in het refrein bij de tooch:

3. In het derde spel:

4. In het derde spel, bijna aan het slot:

In het eerste en vijfde spel komen geen zinspreuken of namen van Kamers voor. In het zevende wordt ons duidelijk gezegd, dat de Haarlemse Kamer ‘de Wijngaertrancken’ met de zinspreuk ‘Lieft boven al’ het speelde; in het derde is het de Amsterdamse Kamer de Eglantier met de zinspreuk ‘In Liefde bloeyende’. Maar in datzelfde spel vinden we Uit liefden gloedich en Uyt ionsten begeert, twee zinspreuken, welke ik noch aan een Kamer noch aan een persoon weet toe te schrijven. Vooral Uyt ionsten begeert staat hier vrij zeker als zinspreuk, daar het voorkomt in dat deel van het stuk

[pagina 98]

[p. 98]

2. Versvormen.

In alle spelen is bij de tooch een refrein, bovendien nog één in het eerste, zesde en zevende. Ze zijn niet van gelijke bouw.

Er zijn twee rondelen in het tweede spel, één in het vijfde en zesde en drie in het zevende. In het zevende tevens twaalf vierregelige strofen met het rijmschema abab bcbc, enz.; de derde strofe bestaat uit drie regels, de twaalfde uit vijf.

3. Personages.

Hierbij zijn gerekend die van de proloog. In het tweede en zesde spel treden twee personen op in de proloog, in de andere drie. In de proloog zijn, behalve bij het zevende spel, telkens twee figuren elkaars tegenstelling (min of meer althans). Hierin staat dus het zevende apart. Het aantal personen van dit spel is véél groter dan van de andere. In vier en vijf zijn evenveel spelers. Vijf figuren komen in alle stukken voor, n.l.:

Meest al de werelt, Goet Onderwijs, Broederlijcke Liefde, Gheloovich Herte en

[pagina 99]

[p. 99]

Cleyn Menichte. Alleen in het eerste stuk staat achter deze namen een nadere toneelaanduiding.

Eyghen Liefde en Sorchfuldicheyt des levens komen zowel in 1 als in 2 voor. In de proloog van het eerste en het zevende spel treedt de in de Middeleeuwen zo gebruikelijke proloochleser op, in die van drie de factor.Ga naar voetnoot1)

4. Sinnekens.

In twee spelen komen geen sinnekens voor; dit is een zeldzaamheid bij de rederijkersspelen, al zijn ons enige voorbeelden bekend, o.a. Elckerlijc en het Axelse spel, op het landjuweel te Gent in 1539 gespeeld.Ga naar voetnoot2) Maar in het vierde spel lijkt Behaghelicken Schijn met zijn talrijke kwaadsprekende terzijdes veel op een sinneken en in 3 doet Subtijl Geest er meer dan eens aan denken.

In de overige stukken komen twee sinnekens voor; in het zevende echter drie. In vijf spelen zij de drie-dubbele rol van sinnekens en dienaren van den Koning zowel als van ‘Meest al de werelt’.

De sinnekens waren bij het publiek zeer geliefd; zie het vierde spel, waar in de proloog gevraagd wordt of er sinnekens zullen zijn:

5. Proloog, conclusie en tooch.

Alle stukken hebben een proloog, die los van het stuk staat. Een conclusie komt alleen in het zesde en zevende spel voor. In alle zeven is een ‘tooch’, Christus aan het kruis voorstellende.

In 1 en 3 heeft de proloog een religieuse strekking: in 1 zoekt Elckeen Elc, Niemant God; in 3 heeft In als te vreen alles omdat hij Christus bezit.

Een sociale strekking vinden we in 2, 5 en 7. In 2 wil Slockal Suren Arbeyt tijd verkopen (persiflage op de woeker); in 5 weet Sotheyt Wijsheyt te overreden hem zijn kleren te geven; in 7 verwijt de pot de ketel dat hij zwart ziet! In 4 en 6 verdedigen de rederijkers zich tegenover den Meesten Hoop en Menich Bottaert, die er over klagen, dat ze alweer een ernstig stuk te horen zullen krijgen.

6. De inhoud van de spelen.

Het onderwerp is in het kort als volgt aan te duiden:

[pagina 100]

[p. 100]

Zoals reeds gezegd is, komen vijf personen voor in alle zeven spelen: ‘Meest al de werelt’, de rijkaard, die zich niet bekommert om de armen; ‘Goet Onderwijs’ en ‘Broederlijcke Liefde’, die de mensen wijzen op hun slechtheid en hen opwekken tot barmhartige werken; hiermee hebben ze bij ‘Meest al de werelt’ geen succes, doch wel bij de twee andere figuren die in alle spelen voorkomen: ‘Gheloovich Herte’ en ‘Cleyn Menichte’, eenvoudige kleine burgers, die graag van hun beetje den armen meedelen.

In 1, 2 en 4 is de gang van zaken vrijwel dezelfde: Klacht over de slechtheid der mensen; ‘Goet Onderwijs’ tracht tevergeefs ‘Meest al de werelt’ tot barmhartigheid op te wekken; ‘Cleyn Menichte’ en ‘Gheloovich Herte’, daartoe opgewekt door ‘Goet Onderwijs’ en ‘Broederlijcke Liefde’, helpen den arme met vreugde.

Het begin van het derde spel draagt het karakter van een proloog, of beter misschien, omdat er ook een proloog bij het stuk is, van een inleiding: het is een m.i. onhandige opzet, om aan te tonen dat de mensen van tegenwoordig slechter zijn dan die van vroeger. Hiervoor laat de auteur ‘Slecht en Recht’ aan ‘Subtijl Geest’ vragen of de wereld nog wel dezelfde is van vroeger; hij heeft n.l. honderd jaar opgesloten gezeten en nu herkent hij niets meer. ‘Subtijl Geest’ legt hem uit hoe door zijn toedoen de wereld veranderd is. ‘Goet Onderwijs’, Broederl. Liefde’, ‘Gheloovich Herte’ en ‘Cleyn Menichte’ vertellen ons, dat de mens vreemdeling op aarde is. Daarna zien we ‘een Vremdelinck’, door regen overvallen, ‘Meest al de werelt’ om onderdak vragen; deze weigert. Hier dus dezelfde gedachte als in 1, 2 en 4, alleen vraagt hier de arme zelf om hulp. Ook het verdere verloop is gelijk: ‘Cleyn Menichte’ en ‘Gheloovich Herte’ verschaffen den vreemde onderdak.

Het vijfde spel is gebaseerd op de gelijkenis van Mattheus 18, vs. 23-35. De Koning ziet in zijn boeken, dat ‘Meest al de werelt’ hem heel veel rente schuldig is; zijn dienaren (tevens de sinnekens uit het stuk) gaan dezen halen, maar tot hun spijt scheldt de Koning hem zijn schuld kwijt. ‘Meest al de werelt’ echter laat zijn schuldenaar ‘Benaude Aermoede’ gevangen nemen. Tevergeefs trachten ‘Goet Onderwijs’ en ‘Broederl. Liefde’ hem te vermurwen. ‘Gheloovich Herte’ en ‘Cleyn Menichte’ gaan bedrukt den Koning het gedrag van ‘Meest al de werelt’ vertellen; deze wordt wederom bij den Koning gebracht en vandaar naar de gevangenis, tot groot plezier der sinnekens. ‘Benaude Aermoede’ wordt door de vier anderen uit de gevangenis bevrijd. Hier hebben we dus niet het eigenlijke barmhartige werk van den gevangene bezoeken; hier wordt de ene gevangene bevrijd, de andere wordt gevangen gezet en niet bezocht! Ook in dit stuk dus weer een vergeefs beroep op de goedhartigheid van ‘Meest al de werelt’, die bovendien metterdaad zijn slechtheid toont, en bereidwilligheid tot helpen bij ‘Gheloovich Herte’ en ‘Cleyn Menichte’.

In het zesde spel is ‘Meest al de werelt’ ziek; een dokter en een barbier worden aan zijn ziekbed geroepen. Zijn zoons en de dienstmeid azen reeds op de erfenis. De ‘arme zieke’ klaagt in hoofdzaak over zijn geestelijk lijden, de angst voor de hel; hij wordt getroost door ‘Goet Onderwijs’

[pagina 101]

[p. 101]

en de zijnen, verder door ‘Medecijn der siele’ en ‘Gheestelijcke troost’; hij geeft zijn vrouw en daarna zijn kinderen een ‘geestelijk’ testament. Dan sterft hij; de vier zullen hem gaan begraven.

In dit stuk wordt geen beroep gedaan op ‘Meest al de werelt’'s goedheid. Tegenstelling tussen den rijken en den armen zieke.

In het zevende spel zijn ‘Claghende Conscientie’ en ‘Slave der Wet’ in voortdurende angst voor den dag des oordeels. De drie sinnekens zorgen er voor door middel van hun ‘instrumenten’, dat ‘Meest al de Werelt’ niet gelooft, wat ‘Goet Onderwijs’ hem zegt over het naderen van de Jongste Dag; hij feest rustig door, pochende alles te hebben wat hij begeert. ‘Goet Onderwijs’ leert ‘Claghende Conscientie’ en ‘Slave der wet’, hoe zij niet bevreesd moeten zijn, doch de Dag des Oordeels met vreugde tegemoet moeten zien. ‘Cleyn Menichte’ en ‘Gheloovich Herte’ bidden om genade. Het toneel verandert: wij zien het Laatste Oordeel zoals we dat ook van schilderijen kennen. Christus roept de zes zaligen tot zich. Zalig zijn zij, die een barmhartig werk verrichtten. Zes engelen voeren hen weg. Klacht der zes verdoemden, die door zes duivels weggevoerd worden, verdoemd, omdat zij den hongerige niet spijsden, enz.

Dit spel is in zekere zin de moraal, passende bij de zes voorgaande stukken.

7. Onderlinge overeenkomst van details.

Tussen 1 en 2 blijkt een nauw verband te bestaan: ‘Sorchfuldicheyt des levens’ en ‘Eyghen Liefde’ komen in beide voor. Maar ook zegt ‘Goet Onderwijs’, als ‘Meest al de werelt’ weigert den dorstige te helpen, dat hij gaan zal naar de mensen, die den hongerige spijsden. Als ‘Goet Onderwijs’ den dorstige tracht te troosten met woorden uit de bijbel, zegt deze hetzelfde wat de hongerige antwoordde, toen ‘Goet Onderwijs’ op dezelfde toon tot hem sprak: gij hebt goed praten! In beide stukken wordt aan het slot gezegd dat het voor ‘stichtinghe’ gedaan is.

In 1 wordt gesproken over de Dag des Oordeels, die komen zal; daar vinden we hetzelfde als in 7: wat gij den minste mijner broederen gedaan hebt, hebt ge Mij gedaan, enz. Ook in 2 wordt over de naderende Dag des oordeels gesproken met woorden, die in 7 voorkomen: ‘kopen en verkopen, houwen en trouwen’, enz. Dit hoeft echter niet te wijzen op verband, daar we hier te doen hebben met als het ware algemeen erkende beelden. Ditzelfde geldt voor de in verschillende stukken voorkomende uitweidingen over de slechtheid van ‘Meest al de werelt’, en voor de tirades tegen woeker, weelde, processen, enz. Hierop kom ik terug bij de beschouwing over het sociale element der spelen.

In 1 is een refrein met de stock:

In het refrein van 4 komt voor:

[pagina 102]

[p. 102]

In 1 verkoopt ‘Onghenade’ alles van den arme, in 4 ‘Meest al de werelt’. Terwijl in 3 ‘Subtijlheyt’ één der personages is en zelfs één met een belangrijke rol, wordt in 1 gesproken over subtijlheyt.

In 1 en 2 is ‘Eyghen Liefde’ de schuld van de slechtheid der mensen; in 3 ‘Subtijlheyt des geestes’ (min of meer weeldezucht en praalzucht), in 4 ‘Hoverdije’ (en ‘Vleyschelijck solaes’). Hieruit volgt, dat we in 3 en in 4 uitvoerig tegen de weelde te keer horen gaan.

In 2 en 6 wordt gezegd, dat er twist ontstaat over de erfenis van een rijke. In 3 en 6 wordt Paulus genoemd ‘des werelts vremdelinck’ en er wordt van hem gezegd, dat de wereld hem een kruis was en hij de wereld.

In beide stukken wordt geklaagd, dat men den rijke die het niet nodig heeft, geschenken stuurt, maar den arme die er naar snakt niets geeft.

Ook wordt in beide stukken gesproken over ‘camerspeelders’.

In 4 en 6 wordt den rederijkers gevraagd of ze om geld spelen, waarop we in 6 tot antwoord horen: ‘t'is een brolose conste’.

In deze twee spelen wordt er op gewezen, dat het geen goed werk is, als men bij zijn dood zijn geld afstaat, bij zijn leven moet men er van scheiden kunnen.

In 4 staat:

en in 5 lezen we, dat wat de wereld voor wijsheid houdt, voor God dwaasheid is.

In 6 en 7 vinden we angst voor de dood.

Aan het slot van het zesde spel staat, dat het publiek niet boos moet zijn, dat de waarheid gezegd is en dat de spelers hen die de werken der barmhartigheid niet betrachten, gestraft hebben. We zouden kunnen zeggen, dat de straf in het zevende spel daarna nog eens duidelijk getoond wordt door het lot der verdoemden.

8. Het sociale element in de stukken.

Het sociale element is niet te scheiden van het religieuse. Kalff rangschikt de spelen onder de bijbelse. Ik zou ze bij voorkeur sociale spelen willen noemen, daar in de eerste plaats het lot der armen en de verbetering daarvan den auteur (auteurs) ter harte gaat. Kalff zegt ook, dat, waar hun dramatische waarde niet hoog is, deze spelen een opvoedende kracht gehad kunnen hebben. Het lot der armen - men vergete niet dat systematische weldadigheid van overheidswege zowel als sociale bemoeiing van deze zijde pas opkomen - kon slechts verbeterd worden met medewerking van den rijke, die niet alleen bereid zou moeten zijn van zijn rijkdom af te staan, maar ook bij het verwerven van deze andere praktijken zou moeten toepassen. En bovendien de mentaliteit van den mens moest veranderen in die zin, dat men niet alleen voor hem die geld bezit, ontzag en eerbied zou hebben; de auteur klaagt nu immers: geld hebben wil zeggen macht bezitten, en wie geen geld heeft, is niet in tel. De bereidvaardigheid om te helpen en de wil om ‘eerlijker’ te leven kan de zestiende-eeuwer niet anders opwekken

[pagina 103]

[p. 103]

dan door te wijzen op Christus. Zijn sociale gevoelen is niet te scheiden van zijn religie. Pas in de achttiende eeuw komt de lekenmoraal op. De twee figuren die in alle zeven stukken voorkomen en opwekken tot het goede zijn ‘Goet Onderwijs’ en ‘Broederlijcke Liefde’. De eerste naam is op te vatten, zoals uit de tekst blijkt, als goed onderricht in de leer van Christus; de tweede is op zichzelf duidelijk genoeg; herhaaldelijk wordt ons verteld, dat deze er nu zo slecht aan toe is, overal verdreven wordt zowel door leken als door geestelijken:

De stukken zijn als het ware één oproep tot naastenliefde en telkens weer - men denke o.a. aan de in elk spel voorkomende tooch van Christus aan het kruis - wordt ons Christus als voorbeeld gesteld. Helpt den arme, weest eenvoudig van geest, verzaakt Christus niet, ziehier de inhoud der spelen. De fout in de tegenwoordige maatschappij ziet de auteur (ik spreek nu gemakshalve verder van één auteur, als ware uitgemaakt dat één deze spelen schreef) in de rijkdom van een deel der burgerij. Deze rijken geven veel geld uit om maar vooral voor rijk door te gaan, ze brassen onder elkaar, snijden tegen elkaar op met al maar duurdere kleren, al maar weelderiger huizen en zij bekommeren zich niet om den arme, laten dit over aan de liefdadigheidsgestichten. In alle stukken is ‘Meest al de werelt’ de rijkaard en wel de rijke koopman. In het Amsterdam van deze tijd neemt de handel een grote vlucht, een rijke koopmansstand komt op. ‘Meest al de werelt’ is er trots op, dat hij nu zo veel geld heeft dank zij ‘Eyghen Liefde’ en ‘Sorchfuldicheyt des levens’, terwijl hij tien jaar geleden met niets begonnen is. De rijk geworden koopman wil graag op het kussen komen; met geld is alles gedaan te krijgen. De rijke kan best omgaan met de regentenfamilies van de stad, evengoed als hij nu dezelfde bontsoorten kan dragen als de voorname lieden. Vaak is de auteur zeer fel in zijn beoordeling van de tegenwoordige maatschappij. Meestal laat hij de sinnekens zeggen, wat hij op het hart heeft, maar ook ‘Goet Onderwijs’ en ‘Broederlijcke Liefde’ zeggen het in voor de mensheid weinig vleiende woorden.

Naast de algemene klacht over den rijkaard valt de schrijver verschillende dingen in het bijzonder aan, en we zullen zien dat hij hierin niet alleen staat.

De weelde.

In Hoofdstuk I zagen we reeds, dat de stadsregering herhaaldelijk keuren tegen de weelde uitschreef: tegen te rijke kleding, te overdadige geschenken en partijen. In de litteratuur van de zestiende eeuw en ook in die van de vijftiende wordt herhaaldelijk geklaagd over de weelde:

Hetzelfde wordt in het vierde spel uitgedrukt:

[pagina 104]

[p. 104]

De meeste klachten over de weelde vinden we in het derde en vierde spel. In Van Nijeuvont loosheyt ende practike (± 1500)Ga naar voetnoot1) vertelt de marot, dat de knechts die nauwelijks een stuiver daags verdienen, de edelen en de rijken in kleding willen navolgen. Het is dus al een oude fout en een die al in alle lagen van de maatschappij doorgedrongen is.

In 4 lezen we:

Met hun mooie kleren aan zijn de mensen dubbel vermetel en trots:

Met hun mooie kleren gaan ze naar de kerk om te pronken en de rest van de dag blijven ze met hetzelfde doel op straat rondhangen, vooral de vrouwen. Op deze schijnt de auteur het niet erg begrepen te hebben, zij komen er in het vierde spel tenminste niet al te best af:

Een bruid koopt zulke dure kleren, dat ze die al dadelijk na het huwelijk naar de bank van lening moet brengen. In deze instelling ziet de auteur een gevaar:

Een verdere klacht is dat de jonge meisjes zich poederen en verven. Ook in het zesde spel krijgen de vrouwen het te horen: in plaats van bij elkaar te zitten babbelen, moesten ze liever de arme zieke vrouwen bezoeken en helpen.

Over de mode kunnen we verschillende dingen leren: hoge laarzen zijn een teken van grote weelde, van hinderlijke verfijning voor den schrijver. ‘Meest al de werelt’s winterkleren moeten gevoerd zijn met kostbare vellen en hij wil een ‘tabbaert’ hebben ‘met eenen schoeve’ (wat we ook op schilderijen van die tijd kunnen zien). De vrouwen zijn wel slecht voorgesteld, maar zij zijn de enige niet, die altijd met de veranderende mode mee willen gaan, die altijd het nieuwste snufje willen hebben, want dat willen de mannen evengoed (wat ook weer blijkt uit de schilderijen van die tijd). In 3 vertelt ‘Subtijl geest’ ons, dat hij telkens een nieuwe snit voor kleren uitvindt om zijn eigen zakken te vullen. Men beoordeelt de mensen nu naar hun kleren en uiterlijke manieren, niet naar wat ze werkelijk waard zijn.

Behalve bij kleren is de weelde ook aan andere dingen te merken. Andries van der Meulen berispt de weelde der kleren, maar ook der kleden, hangtapijten, tafelgereedschap, spijzen, edelstenen enz. Onze schrijver noemt ook heel wat op (zie het 3e spel) en ook de kunst is hem niet aangenaam: er zijn nu zoveel ‘beeltsnijders, schilders en goudsmeden’! Er worden zoveel kerken en grote huizen gebouwd. En hoe ziet het er in de huizen

[pagina 105]

[p. 105]

uit: weelderige stoffering, kostbare bedden voor de logeerkamers voor de rijke vrienden, niet om den armen vreemdeling te herbergen. En zoveel luxe-dingen, dat men er de steen- en houtkosten van zeven huizen mee zou kunnen betalen.

Een ander object om geld te verkwisten is het eten: ook hierin een overdadige weelde. Bij de weelde-opsomming in 3 wordt ons verteld, dat de pasteibakker geen eieren of boter spaart; iedereen wil overdadig eten, leken zowel als geestelijken.

Indien de toeschouwers de welgevulde tafel met het feestende gezelschap al niet te zien krijgen (dat is niet op te maken uit de tekst), dan wordt hun tenminste verteld, dat er in het eerste spel rijkelijk gegeten en gedronken zal worden en in het tweede wordt er over beraadslaagd, hoeveel drank er nodig zal zijn en later horen we hoeveel er gedronken is. ‘Meest al de werelt’ moet zijn gasten zich dronken laten drinken aan de beste wijn en het beste bier; anders wordt er de volgende dag schande gesproken van zijn feest! In het zesde spel heeft ‘Meest al de werelt’ zijn ziekten (en hij heeft er heel wat!) te danken aan zijn zuipen en brassen. In 7 zijn de smulpartijen en drinkgelagen één der bewijzen, dat de Dag des Oordeels nadert en in dit spel pocht ‘Meest al de werelt’, dat hij alles heeft wat hij maar kan wensen, o.a. lekker eten en drinken.

Niet alleen ‘Meest al de werelt’ verkwist daarmee zijn geld, ook de overheid doet het. Want ‘één die hoog gezeten is’ zou ‘Meest al de werelt’ het brassen kunnen beletten, maar dat is degene door wien de arme verdrukt wordt, die dus geen haar beter is! (2e spel).

Woeker.

Naast de weelde wordt ook de woeker bestreden.

hierop komt het betoog van den auteur neer en hiervan gaat hij uit: God heeft verboden geld uit te lenen; alle rente is woeker. Hij ziet hierin zulk een groot kwaad, dat hij fel wordt:

Hoofdzakelijk in het eerste en tweede, doch ook in het vierde en vijfde spel trekt de schrijver tegen dit kwaad te velde. Zoals we reeds zagen is de proloog van twee niets anders dan een persiflage op de woeker: ‘Slockal’ wil ‘Suren Arbeyt’ tijd verkopen, maar die tijd is niet direct leverbaar! De rijkaard leent den arme geld tegen hoge rente en als deze dan zijn schuld niet kan afdoen, wordt alles van hem verkocht en hij wordt zelf in de gevangenis geworpen. De woeker schijnt al helemaal in het handelsleven ingedrongen te zijn, niet alleen in Amsterdam; want onder de vier en twintig onderwerpen, die de stadsregering van Antwerpen met de Violieren voor het landjuweel in 1561 aan Margaretha voorlegde, kwam voor: ‘Hoe kan men

[pagina 106]

[p. 106]

de Woeker exstirperen?’ Als ‘Ghierighe Onversadicheyt’, het neefken in het eerste spel zegt:

krijgt hij tot antwoord, dat dat toegelaten wordt, omdat allen woekeren en bedriegen, zoals Jesaja zegt.

Verder zegt hij, dat als woeker oneerlijk is, de hele wereld vol bedrog is! En in het spel van Edijnghe voor het Gentse landjuweel van 1539 zegt ‘de Mensche’.

‘Openbaer woecker seyt men nu dat pacht is,’ klaagt de schrijver, die slecht te spreken is over het handeldrijven van tegenwoordig: voor den rechtvaardige is weinig of geen winst te behalen. Alleen in de handel kan men rijk worden, met een ambacht is het niets meer gedaan. (Maar de arme zieke vraagt op zijn sterfbed zijn vrouw hun kinderen een ambacht te laten leren. En in hetzelfde zesde spel klaagt de barbier er over, dat hij geen ambacht geleerd heeft!). ‘Meest al de werelt’ is bepaald verbaasd, wanneer ‘Goet Onderwijs’ hem voor houdt, dat hij den arme, zijn naaste, geld moet lenen zonder rente. Wel geneert hij er zich even voor, wanneer hij overlegt, hoe hij den arme geld afpersen zal, maar ‘Eyghen Liefde’ valt hem dadelijk in de rede: beteren dan jij hebben het ook gedaan! En ‘Sorchfuldicheyt des levens’ zegt dat men niet rijk kan worden zonder te borgen. Het is de ‘Jaerkendach’, die ‘Meest al de werelt’ er boven op gebracht heeft.

Een ander euvel dat de schrijver aanvalt is de manier waarop processen gevoerd worden. Ook hierin staat de schrijver niet alleen; Anna Bijns klaagt al:

en De Roovere:

Dezelfde klacht vinden we in deze spelen: bij een proces verliest de arme man. 3 en 7 handelen uitvoerig over de wijze van procederen. In 7 wordt ons verteld, dat het bij het Laatste Oordeel niet zal gaan als in de gewone rechtszaal:

Het vonnis zal daar niet schriftelijk gewezen worden, er zullen geen valse eden zijn, hoog en laag wordt daar berecht. In 3 wordt gesproken over de ingewikkeldheid der processen: de advocaten van een paar eeuwen geleden zouden er niet wijs uit kunnen worden. In 5 wordt ons verteld, dat ‘Meest al de werelt’ valse eden aflegt. We lezen hierin ook, dat een vreemdeling zonder vorm van proces in de gevangenis geworpen kan worden.

[pagina 107]

[p. 107]

Deze stukken leren ons heel wat over de maatschappij van die dagen; op enkele dingen wil ik nog wijzen:

Zeer ongunstig worden ons de verwende kinderen, de ‘rijkelui's zoontjes’ voorgesteld. Ook in de Verloren Zoon van Gnapheus van 1529 en in Hanneken Leckertant van Jan van den Berghe van 1541 wordt gesproken over de noodlottige gevolgen van een slechte opvoeding. Ook in zijn klacht over de erfenisjagers staat de schrijver niet alleen. Van MoerkerkenGa naar voetnoot1) citeert:

De doktoren staan niet in een goed blaadje: zie daarvoor het zesde spel. ‘Patientia per forts’ zou alleen indien hij in het bezit was van twee lichamen een dokter willen raadplegen voor één van die twee. De medicus loopt niet zo hard voor een arme, maar bij een rijke, waar wat te halen valt, komt hij gauw en vaakGa naar voetnoot2). Tegen het bijgeloof der astrologie is de tirade in 6, waar de sinnekens het dwaasheid vinden, dat de geneesheer de stand van de maan raadpleegt alvorens ader te laten. In hetzelfde spel klaagt de barbier, dat de kwakzalvers voor hem de markt bederven. De barbier, die niet veel te doen heeft, vertrouwt er op, dat hij het straks, als de kermissen in het land zijn, druk genoeg zal krijgen: dan wordt er immers braaf gevochten. Burgemeester, wethouder, ontvanger, officier wil ‘Meest al de werelt’ graag zijn; dergelijke mensen worden immers door iedereen naar de ogen gezien. En ‘Meest al de werelt’ kàn ook burgemeester enz. worden, want hij is rijk!

Ook de toenemende mode van pamfletten en spotliedjes ergert den auteur. Aan het einde van het vierde spel vraagt hij de mensen de gebreken van anderen te willen bedekken; er wordt zo veel gelasterd (waar twee of drie tezamen zijn!), op alles worden liedjes gedicht.

Op de Frans-sprekende Zuid-Nederlanders heeft hij het in 1 niet begrepen; hij laat één der sinnekens spottend zeggen: ‘'tLijkt wel een Waelken’. Minachting voor den boer blijkt uit de toneelaanwijzing ‘een boer’ voor ‘Menich bottaert’ in de proloog van het zesde spel.

Zoals reeds gezegd, wijst de auteur herhaaldelijk op de slechtheid der mensen, meest in pakkende en eenvoudige woorden. Daartegenover wordt dan Christus' liefde gezet, vaak in een refrein bij de tooch, maar in het vijfde spel vinden we beide naast en door elkaar: telkens na een paar woorden van het Onze Vader wordt de slechtheid van de mensen in schrille bewoordingen aangetoond. Deze komt voort uit het feit, dat ze slechte Christenen zijn. Op het Onze Vader volgen stukken uit de Bergrede.

9. Het religieuse element in de spelen.

We zagen reeds hoe het religieuse gevoelen nauw verbonden is met het

[pagina 108]

[p. 108]

sociale bij den zestiende-eeuwer. In het volgende wijs ik op die passages die in hoofdzaak of uitsluitend religieus zijn.

In de proloog van het eerste spel zoekt ‘Niemant’ God, doch ‘Elck’ zoekt elck. Uit die van het derde spreekt een innig religieus gevoel: Wanneer men Christus bezit, bezit men alles.

De mensen zijn slechte Christenen; hun ontbreekt de liefde, dus het geloof. ‘Gheen dinck sonder liefde God behaecht’. Men dient God niet om Hemzelf, maar om Zijn hemel. De goede werken verricht men niet uit liefde - en alleen dan hebben zij waarde voor God - maar uit angst voor de hel. Wie om loon dient, is een slaaf; men moet dienen om God te behagen. Hetzelfde vinden we bij CoornhertGa naar voetnoot1):

Ook in de refreinen bij de tooch voelen wij een oprechte godsdienstige overtuiging; hetzelfde geldt voor de tweede helft van het zesde spel.

Is de schrijver Katholiek of Hervormd?

Dit is bij de rederijkers dikwijls moeilijk uit te maken. Veel in de stukken blijft ons toch al duister, doordat hun zinswendingen vaak voor ons gevoel gewrongen zijn en doordat we niet de juiste betekenis van alle woorden in die tijd kennen; veel is verminkt door de afschrijvers en ook de gedrukte spelen wemelen van drukfouten; waarschijnlijk zijn er ook nog veel fouten ingeslopen, die ons ontgaan. Bovendien zullen de rederijkers er geen prijs op gesteld hebben al te duidelijk te zijn in godsdienstkwesties en liever iedereen te vriend gehouden hebben.

In de proloog van het derde spel komt ‘In als te vreen’ door het lezen van de Bijbel tot Christus, dus buiten de kerk en Maria om. Dit is ongetwijfeld een Hervormde gedachte. Zo ook in 6:

Maar in het zesde spel komt ook voor:

De naar mijn mening Katholieke zegswijze: de heilige kerk, vinden we tevens in 4:

Hier vinden we naast de Katholieke uitdrukking een gedachte neergeschreven, die ons aan de Hervormden doet denken. Niet alleen op deze plaats, maar vrijwel alle stukken door wordt gewezen op de grote waarde van de liefde: waar de liefde ontbreekt, is ook het geloof afwezig.

[pagina 109]

[p. 109]

In 5 wordt het bidden tot anderen dan tot God afgekeurd:

Dit wijst weer op de Hervormden, evenals de volgende hatelijkheden:

hetgeen de sinnekens van zichzelf zeggen in hetzelfde spel en ‘die heylige santen’, minachtend gezegd van ‘Goet onderwijs’ en ‘Broederlijcke liefde’ in 1.

Het schimpen op de Katholieke geestelijken hoeft nog niet op een Hervormd auteur te wijzen; dat kan ook een Katholiek doen, die niet blind is voor de fouten van de Kerk en die gaarne daarin verbetering zou willen brengen. Zo lezen we: allen eten graag lekker en drinken wel eens te veel: ‘monicken nonnen paters en maters’ en allen jagen naar rijkdom: ‘leecken bisschoppen clercken en prelaten’.

In het eerste spel zegt ‘Broederlijcke Liefde’: laat zwaarmoedigheid achterwege:

en even verder:

Tevens wordt in het zevende spel opgewekt met vreugde de Dag des Oordeels tegemoet te zien. Men zou kunnen zeggen: dit gaat tegen het Calvinisme, maar zowel een Hervormde (niet-Calvinist) als een Katholiek kan deze mening toegedaan zijn. In 1 lezen we verder, dat Christus geen wapenen droeg, wat misschien zou kunnen wijzen naar een Doopsgezinde. In 7 horen we, dat de wet voldoening eist, die, naar de Schrift leert, de mens niet geven kan; zo tracht hij onrustig alle geboden geheel na te komen, steeds in angst voor de dag des oordeels. En in 5: Christus maakte de mensen tot kinderen van Zijn Vader, waar zij eerst slaven der wet waren. Is dit zo op te vatten, dat de ware Christen niet meer is een slaaf der wet, maar wel de mensen van tegenwoordig (immers geen goede Christenen meer)? Of richt de auteur zich in 7 tegen de Gereformeerden die angstvallig aan de letter hechten? Ook dit kan door een Hervormde zowel als door een Katholiek gezegd worden.

‘Misschien gaat het volgende (ook in 7) tegen de Hervorming:

Maar de volgende passage wijst op de Hervormden: God zal de mensen waarschuwen voor de Jongste Dag:

[pagina 110]

[p. 110]

Met deze voorbeelden wil ik aantonen, dat men niet zonder meer zeggen kan, dat de zeven spelen Hervormd zijn, al is dit wel vrij zeker. Het is immers slecht aan te nemen dat in het Amsterdam van 1591 ten bate van een liefdadig doel van de gemeente Katholieke stukken opgevoerd zouden worden. Dat in het zevende spel een passage zou voorkomen, gericht tegen de Hervorming, kan hieruit verklaard worden, dat dit spel misschien niet opgevoerd is.Ga naar voetnoot1) De hele opzet en de tendenz van de stukken, waar immers de Kerk als bemiddelaar geheel buiten is gelaten, doet Hervormd aan. Zo is ook het zevende spel, ondanks een enkele Katholiek aandoende passage, beslist Hervormd: ‘metter volcomen trooste der Evangelijen geest’ kan men het oordeel Gods onbevreesd afwachten.

Niet in overeenstemming met het Hervormde karakter is echter de toneelaanduiding van ‘Goet onderwijs’ als ‘een eerlijck priester’. De godsdienstige opvatting van den auteur is waarschijnlijk die der ‘libertijnen’ en nauw verwant met het humanitaire standpunt van Coornhert e.a. Hierbij past, wat wij lezen in 4:

De bijbelaanhalingen ontbreken niet, al zijn ze bij sommige andere stukken vergeleken betrekkelijk gering in aantal. Het meeste wordt geput uit de Evangeliën. Lange tirades met een opeenhoping van bijbelteksten treffen we niet aan, ofschoon het fragment in 3 over het herbergen van vreemden desnoods daartoe gerekend zou kunnen worden. In 7 worden ons vrij uitgebreid de in de bijbel genoemde voortekenen van de Dag des Oordeels meegedeeld. Ik wees reeds op het kunstig verwerkte Onze Vader en de Bergrede in het vijfde spel.

10. Humanistische elementen.

Al zijn deze stukken pas in 1591 geschreven, er komt slechts één toespeling op de herleefde oudheid in voor. In het zesde spel is voor Aristoteles de vrees om te sterven de ergste angst; hij immers had nog niet gehoord: ‘salich zijnse die inden Heer sterven’. In het zevende spel pronkt de auteur met zijn latijn. Op de vraag of ‘Meest al de werelt’ lijkt op een nachtuil of bosuil is het antwoord: op een vugea cornu. In het derde spel wordt ons verteld, dat subtijlheyt o.a. gelegen is in het spreken van alle talen.

11. Natuurbeschrijving.

Van natuurbeschrijving is in al onze stukken weinig of geen sprake. Juist daarom wijs ik op de volgende passage uit het zevende spel:

[pagina 111]

[p. 111]

al hebben wij hier niet met een eigenlijke beschrijving te doen.

12. Plaatsaanduidingen:

In 1 wensen de sinnekens ‘Broederlijcke Liefde’ en ‘Goet Onderwijs’ in de ‘Ammerack’ te werpen. Verbastering voor Damrak?

In 2 wordt gesproken over de herberg ‘In den gulden Helm’.

13. Eigennamen.

In 1 is er een acte ten name van Jan Stercke alias Prop.

In 6 moppert ‘Vreese voor sterven’ over de astrologen Sanoga en Focreest, die veel ziekten voorspeld hadden, echter zonder dat hun woorden waarheid werden.

14. Tijdsbepalingen.

In 1 wordt een acte voorgelezen, getekend anno 1591; met Bamisse had de schuld al betaald moeten zijn, het is dus nu al na 20 October. Dat er in hetzelfde spel gesproken wordt over de tijd toen in alle landen het koren schaars was en dat in 5 ‘Benaude Aermoede’ arm geworden is, ‘want alle neeringe flouwen’, geeft geen bepaalde tijdsaanduiding; beide verschijnselen kwamen herhaaldelijk voor. De barbier klaagt in 6, dat het voor hem nu de stille tijd is, na Pasen pas krijgt hij het weer druk. De stukken moeten dan gespeeld zijn tussen 20 October en Nieuwjaar, want we weten immers dat ze in 1591 zijn vertoond.

15. Onnauwkeurigheden.

In 2 zeggen de sinnekens:

maar later spreken ze elkaar aan met neef en nicht.

In 6 spreekt de schrijver zich tweemaal tegen. Hij laat de zoons zeggen, dat de vader alles oppot, en de sinnekens dat hij zo brast. De dokter vertelt ‘Onverduldich Lijden’ en ‘Patientia per forts’ te kennen, doch als de eerste bij hem komt, weet hij niet wie hij is; ‘Patientia per forts’ kent hij echter wel.

16. Het publiek en de rederijkers.

De rederijker betrekt zijn publiek graag in het stuk, vooral in de kluchten. Bij de ernstige spelen gebeurt het meestal bij monde van de sinnekens. Bij de 7 Spelen komt het in het spel zelden voor, wel aan het eind van proloog of stuk.

In 3 vraagt ‘Subtijl Gheest’ spottend aan het publiek of ‘Goet Onderwijs’ geen goede manieren heeft; in de proloog van 5 vraagt ‘Sotheyt’, gestoken in de kleren van ‘Wijsheyt’, aan het publiek of hij nu niet Wijsheyt is, en in hetzelfde spel waarschuwen de sinnekens de toeschouwers voor zichzelf. Eenmaal is er een aanmaning stil te zijn: aan het slot van de proloog van het

[pagina 112]

[p. 112]

eerste stuk. Herhaaldelijk wordt de toeschouwers op het hart gedrukt goed te luisteren en alles goed te begrijpen: wie oren heeft om te horen, hij hore; wien de schoen past, trekke hem aan.

In 1 wordt het publiek verzocht niet te oordelen, voordat alle stukken gespeeld zijn, aan het slot van 3 om niet boos te zijn, zo de spelers te kort schoten en aan dat van 6, omdat de waarheid gezegd is. In de beide laatstgenoemde spelen volgt een opwekking om geld te geven voor de armen. We zagen reeds, dat in de eerste 5 spelen aangekondigd werd, wat er de volgende Zondag vertoond zou worden.

In 5 wordt bij de tooch uitgelegd wat er gespeeld is. Dat is een tegemoetkoming aan het publiek; 5 behandelt het onderwerp van den ontrouwen rentmeester:

Al te hoog trouwens wordt het publiek niet aangeslagen, d.w.z. niet zozeer de toeschouwers van deze stukken als wel het publiek in het algemeen. Die ‘liever om een guyghelmerct vergaeren’, en zij die liever zoals ‘de Meesten Hoop’ uit het vierde spel kijken naar ‘Bertel die van dorst placht te droghen’ hoeven niet te komen luisteren; de rederijkers spelen niet voor ‘bottaerts’ (6e spel); dese ‘bottaerts’ zijn gemakkelijk te herkennen:

Ook in 7 wordt nog eens gezegd, dat het niet hindert, al vinden de kwaadwilligen het spel niet goed: zij begrijpen er toch niets van. Een groot deel van het publiek zag blijkbaar graag iets grappigs: in 3 wordt geklaagd dat een ‘cluchtslagher’ meer mensen trekt dan een ‘predicant’. Het publiek wordt opgewekt te komen:

In de proloog van 4 zegt ‘Den Meesten hoop’:

Onze rederijkers hebben een hoge dunk van zichzelf en hun roeping: hun kunst is een ‘brolose conste’, maar de heiligen hebben immers ook zonder hoop op winst het volk onderwezen. Als ons stuk, zegt de schrijver aan het slot van 6, u niet tot barmhartigheid beweegt ‘so moetij wel zijn een verherde versteende natie’ zonder hoop op beterschap, want naar een engel of God zoudt ge dan al evenmin luisteren!

Met de ‘Heeren vander stadt’ houden ze rekening: in de proloog van het zesde spel zeggen ze ook te zullen spelen, al luisteren er maar zes:

[pagina 113]

[p. 113]

En in 7:

Beoordeling.

De stukken zijn geheel in oude trant geschreven: vrijwel geen handeling, veel gepraat, allegorische figuren en attributen. Toch zullen de toeschouwers met genoegen geluisterd hebben, in spanning zelfs naar wat er nu weer gehekeld zou worden, en vele ernstige woorden van ‘Goet onderwijs’ zowel als menige snaakse opmerking van de sinnekens zullen de burgers uit het hart gegrepen zijn. Hier is geen kunstenaar aan het woord, maar ook niet iemand, die de pretentie heeft artist te zijn. Het is den auteur er om te doen te ‘leren’, het volk voor te lichten, bij te dragen tot het heil der mensen; zo lezen we aan het slot van 1 en 2 dat er gespeeld is om te stichten. Vandaar telkens zijn bewogenheid, hetzij dat zijn religieuse gevoelens de overhand krijgen, hetzij zijn ergernis over de hedendaagse mensen. Men speelde voor een goed doel, men moest zoveel mogelijk mensen trekken: deze stukken met hun ernstige opwekking tot goed leven konden niemand aanstoot geven en de in de Hervormde geest toch altijd min of meer aanwezige gedachte, dat toneel zondig is, vond hier al zeer weinig voedingsbodem. Dat een groot deel van het publiek alleen door iets vrolijks aangetrokken wordt, wisten onze rederijkers heel wel; zij schimpen immers een paar maal op hen die liever om ‘een guygelmerct versamen’, en zij houden er rekening mee door het komische element niet te verwaarlozen. Wanneer de auteur verontwaardigd is of ontroerd, is zijn taal eenvoudig en direct; zie o.a. verschillende toneeltjes van de sinnekens en de refreinen bij de tooch. Waar de sinnekens aan het woord zijn, is de taal levendig, met uitdrukkingen aan het dagelijkse leven van het volk ontleend. Maar als ‘Goet Onderwijs’ en ‘Broederlijcke Liefde’ praten, dan wordt er zwaar gerederijkt: lange zinnen, waarin de schrijver zich verwart, stoplappen, bastaardwoorden, breedsprakigheid en herhalingen. Er is weinig binnenrijm en de auteur maakt slechts eenschaars gebruik van de strofische versbouw. Ook deze twee feiten wijzen er op, dat het hem niet in de eerste plaats om kunst te doen is. Toch hanteert hij de taal gemakkelijk.

Een werkelijk onderling verschil in litterair gehalte van deze spelen valt niet te constateren. Wel is het derde spel zeer zwak gecomponeerd met zijn lange, los van het stuk staande inleiding; de auteur blijft het hele spel door vrij vlak. De tweede helft van het zesde spel komt door zijn innerlijke ontroering zeker boven het middelmatige uit.

Conclusie.

Tussen deze zeven spelen is een nauw verband: de onderwerpen horen bij elkaar en vijf personen komen in alle spelen voor. Gezien de verschillende zinspreuken kunnen de stukken niet van één Kamer zijn. De zinspreuken die ik niet aan een Kamer of persoon kan toeschrijven, kunnen we hier buiten beschouwing laten, daar we mogen aannemen, dat de zinspreuken van de Kamers ons wel bekend zijn. We hebben dan met die van een factor

[pagina 114]

[p. 114]

of anderen rederijker te doen; bovendien komen ze alleen voor in die stukken, waarin ook een Kamer genoemd wordt.

Of het zevende spel opgevoerd is, weten we niet, daar immers aan het eind van het zesde zulks niet aangekondigd wordt; bovendien kan men uit het slot van 6 opmaken, dat het nu afgelopen is.

Van deze zes spelen nu zijn blijkens de zinspreuken 2 en 6 van ‘In Liefde Bloeyende’ en ‘In Liefde vierich’, 3 is van ‘In Liefde Bloeyende’, 4 van ‘in Liefde Vierich’. Uit de vergelijking der stukken is gebleken, dat 1 en 2 in zeer nauw verband met elkaar staan en dat de gang van zaken in 1, 2 en 4 vrijwel dezelfde is, dat in 1 en 4 een zelfde regel voorkomt (‘want de hongerige vervult hij met goeden boven mate’), dat in 4 en 5 gezegd wordt, dat wat voor den mens wijsheid is, voor God dwaasheid zal zijn en dat in 1, 2, 3 en 6 de geestelijken aangevallen worden. Hieruit kunnen we de conclusie trekken, dat ook 1 en 5 van de Amsterdamse kamers zijn. Wel zij opgemerkt, dat er meer overeenkomst is met 4 dan met 3, doch daar er ook punten van overeenstemming zijn met 2 en 6, is niet uit te maken of deze twee stukken zijn van ‘In Liefde vierich’ of van de beide kamers. Nemen we aan, dat ze van de beide Kamers zijn, dan is het dus zo, dat 1, 2, 5 en 6 gemeenschappelijk geschreven zijn en dat de beide Kamers in het midden van de reeks ieder haar eigen krachten beproefden op een stuk, waarin bij de algemene eisen: een barmhartig werk, de vijf in alle stukken optredende personen, de slechtheid van Meest al de werelt en de tooch van Christus aan het kruis, nog kwamen: geen sinnekens en een aanval op de weelde.

Het is heel wel mogelijk, dat meerdere leden van de Kamers hun krachten op deze stukken beproefd hebben; hiermee zouden dan de verschillende ons onbekende zinspreuken verklaard kunnen worden. Het zou ook wel een heel zware taak geweest zijn voor de beide factors om zes stukken over vrijwel hetzelfde thema te schrijven. De spelen zijn in 1591 gedrukt. Het ligt meer in de lijn van de rederijkers om bundels te laten drukken, die werk bevatten van meerdere auteurs dan van één. Van de laatste is ons slechts één boekje bekend: Drie Nieu Spelen van sinne door Rijckaert van Spiere van Oudenaerde. Ghedruckt ter Goude bij Jasper Tournay 1616. Van de bundels van meerdere schrijvers noem ik hier die van de spelen van het Gentse, het Antwerpse en het Rotterdamse landjuweel.

Het zevende spel heeft aan het slot de zinspreuk van de Haarlemse Kamer de Wijngaerdtrancken ‘Liefd' boven al’. Enige afwijkingen van de andere zes spelen zijn boven besproken. Het geheel echter past toch goed bij de overige, maar we moeten in het oog houden, dat de opvoering van dit spel onzeker is. Misschien is het alleen maar bij de andere spelen afgedrukt, omdat het er zo goed bij aansloot. In dit geval veronderstellen we dus, dat de Amsterdamse Kamers dit Haarlemse stuk kenden, er een afschrift van hadden, zoals ze immers meerdere stukken van andere Kamers bezaten en op hun repertoire namen. Omgekeerd zijn ook in het archief van Trou moet blijcken Amsterdamse stukken. Waarschijnlijk kwamen dan in het oorspronkelijke stuk personen voor, die vrij goed overeenstemden met de

[pagina 115]

[p. 115]

vijf uit de andere spelen, zodat men niet veel meer te doen had dan hun namen veranderen. Een andere mogelijkheid is, dat de Haarlemmers het stuk toch in Amsterdam gespeeld hebben, misschien wel, omdat ze een stuk hadden dat goed paste in het kader van de Amsterdamse spelen; misschien hebben ze het ook apart voor deze gelegenheid gemaakt. Dat er een vriendschappelijke verhouding bestond tussen de Amsterdamse en Haarlemse Kamers weten we. Zo waren o.a. broeders van ‘In liefde bloeyende’ op St. Jansdag 1590 te Haarlem aanwezig, toen de Pellicaenisten Een spel van sinnen van Abrahams offerhande opvoerdenGa naar voetnoot1), en ofschoon de Eglantier niet deelnam aan het Landjuweel te Haarlem, in 1606 uitgeschreven om te komen tot de stichting van een oude-mannenhuis, gaf zij voor dit liefdadig doel vijftien gulden.

De zeven spelen van die wercken der Bermherticheyd leveren ons dus het bewijs, dat de Kamer ‘In liefde vierich’ in 1591 bestond en zelfs actief deelnam aan het rederijkersleven in Amsterdam. Of zij echter een soort belangengemeenschap vormde met ‘In Liefde bloeyende’ valt niet uit te maken. Dat ze met de Eglantier samengesmolten zou zijn, is niet aan te nemen, daar immers in het vierde spel haar naam alleen voorkomt en in het derde alleen de Eglantier genoemd wordt.

Opmerkelijk is, dat het enige spel, dat met zekerheid alleen aan ‘In liefde bloeyende’ toegeschreven kan worden, het zwakste is.

Toneelaanwijzingen.Ga naar voetnoot2)

Van het zestiende-eeuwse toneel is ons heel weinig bekend. In de stukken zelf vinden we slechts schaarse aanwijzingen; blijkbaar werd veel aan het initiatief van den speler overgelaten. Wel kennen wij enige afbeeldingen van het toneel uit die tijd. In de bundel Gentse spelen van het Landjuweel van 1539 stelt een prent het toneel voor. Maar hiermee moeten we voorzichtig zijn: het toneel hoeft er zo niet uitgezien te hebben. Het middenstuk, in Renaissancestijl opgetrokken, is half cirkelvormig naar voren uitgebouwd; met zijn twee gelijke zijstukken doet het geheel aan een drieluik denken. Een andere afbeelding is die van het toneel, gebruikt bij het Antwerps landjuweel in 1561Ga naar voetnoot3). Er is in de zestiende eeuw vaak een verband aan te

[pagina 116]

[p. 116]

tonen tussen rederijkersopvoeringen en schilderijen. De schilders, soms lid van een Kamer, schilderden de decors en zij maakten hun schilderijen naar wat ze op het toneel gezien hadden. Zo is in het Rijksmuseum te Amsterdam (no. 425a) een Kermis van Peter Balten (Peter Custodis) naar de Cluyte van Playerwater, opgevoerd voor het St. Lucasgilde (= de Violieren) te Antwerpen. Een schilderij van Gilles Mostaert van ± 1564, een passiespel voorstellende, is gebaseerd op een passievertoning van hetzelfde gilde.Ga naar voetnoot1) Een allegorische optocht van ‘De Fonteynisten’ te Dordrecht vinden we op een schilderij in het Stedelijk museum aldaar, van ongeveer 1590Ga naar voetnoot2). Een prent van Breughel van 1558 toont ons een zestiende-eeuws toneelGa naar voetnoot3). Voor het Amsterdams toneel bezitten wij een curieus document in het schilderij van Gilles CoignetGa naar voetnoot4), dat zich thans bevindt in het Historisch Museum van de stad Amsterdam (gebouw de Waag). Het schilderij, een nachtstuk, draagt als opschrift een distichon:

De toelichting spreekt van de trekking van een loterij ten behoeve van het Dolhuis te Amsterdam, in Augustus 1592. Dit komt overeen met hetgeen Wagenaar zegt: ‘deze trekking.... duurde dag en nacht.’ Een korte bespreking, voornamelijk wat de gebouwen erop betreft, vindt men in het Jaarboek van Amstelodamum XXXII (1935) in een artikel van A.E. d'Ailly, p. 52-54Ga naar voetnoot5). Wat ons interesseert is het eigenlijke toneel. Dit is een houten stellage met een Renaissancebovenstuk. In dit bovenstuk is het jaartal 1592 aangebracht en aan weerszijden het Amsterdamse wapen; geheel bovenop een wapenschild met een leeuw. Links en rechts, binnen de wapens, prijken twee medaillons waarvan de schildering, twee koppen, gedeeltelijk buiten de lijst treedt. In het midden is een groep van drie figuren geschilderd, waarvan niet uit te maken is wat zij eigenlijk voorstellen; misschien houden zij verband met het doel van de loterij. Misschien ook is het een werkelijke nis en zijn de figuren beelden; in dat geval mogen wij aannemen, dat dit de plaats is, waar de ‘tooch’ is aangebracht, die bij de voorstelling na het wegtrekken van een gordijn zichtbaar wordt.

Op het toneel ziet men op de voorgrond een aantal figuren; de beide uiterste dragen een fakkel. De links en rechts zittende personen zijn stijf geschilderd en doen aan poppen denken, vooral de beide rechtse.

[pagina 117]

[p. 117]

Ook op het toneel prijkt het wapen van Amsterdam. De achtergrond is onduidelijk, zoals trouwens het gehele stuk zeer donker en onduidelijk is. Men onderscheidt vaag twee rijen van figuren boven elkaar, de voorste zittend in banken, de achterste staande, zonder dat uit te maken valt wat hun betekenis is. Zijn het soms de regenten van het Dolhuis en vroedschapsleden, die toezicht houden op de trekking? De zittende groepen op de voorgrond links en rechts hebben ieder een vaatje bij zich staan, misschien voor de loten, misschien een toespeling er op. Wat de middenfiguur voor zich heeft is niet duidelijk. De staande figuur rechts schijnt een soort roeper in de hand te hebben. Om de prijzen af te roepen? Geheel links en rechts houden twee mannen ieder een fakkel in de hand. De betekenis van de drie koppen links blijft ook onduidelijk.

Is er aldus in het schilderij voor ons veel, wat niet duidelijk is, toch is het belangrijk voor de geschiedenis van het toneel. Want men mag met vrij grote zekerheid aannemen, dat wanneer de Amsterdamse rederijkers in de open lucht speelden, dit gebeurde op een inrichting als het schilderij ons toont, misschien zelfs wel op dezelfde stellage. Ook van het publiek dat hun vertoningen bijwoonde, geeft het paneel ons hoogstwaarschijnlijk een vrij goede indruk en een toneeltje als dat van den man, die in het midden, iets naar links blijkbaar op eigen houtje de menigte vermaakt en zo mede tracht te profiteren van de samengestroomde mensenmassa, doet ons denken aan de ‘cluchtslaghers’ waartegen de rederijkers in hun stukken zo vaak te keer gaan.

De stukken werden vertoond op een houten getimmerte in de open lucht, en in het laatste kwart der zestiende eeuw ook vaak in een zaal. Buiten Nederland zijn er in die tijd al enige vaste schouwburgen: sinds 1532 bezit Ferrara er één en in 1576 zijn er in Londen zelfs drie. De onderscheiden plaatsen van handeling werden naast elkander voorgesteld; ook kende men (zie de afb. van Gent en Antwerpen) een toneel met twee verdiepingen. Een afbeelding van een ernstig stuk op een Nederlands toneel bezitten wij niet; daarom verwijs ik hier naar de gekleurde tekening uit het handschrift van een in 1547 te Valenciennes opgevoerd passiespel.Ga naar voetnoot1) De aan de voorzijde open huisjes konden door gordijnen gesloten worden. In verband met den in zoveel stukken voorkomenden duivel zag men op het toneel een hel, zelfs tot diep in de zeventiende eeuw toe. Afwisseling in het decor zal, evenals in de middeleeuwen, wel alleen bij ernstige stukken voorgekomen zijn; bij de komische was er meestal een huisje met een straat en bij tafelspelen waren er vaak geen decors. De momenteel niet spelende acteurs bleven misschien zichtbaar, maar ook is het mogelijk, dat zij zich ophielden in dat deel van de ruimte, dat door gordijnen voor kleedkamer was afgezonderdGa naar voetnoot2). SouffleursGa naar voetnoot3) waren er al vóór de zestiende eeuw; vrouwerollen

[pagina 118]

[p. 118]

werden soms gespeeld door vrouwen, vaak ook door mannen. Al bij de oudste stukken was het toneel soms geheel verlaten, later werd dit regel. Eet- en drinktaferelen, al bij de middeleeuwers geliefd, bekoorden ook de burgers van de zestiende eeuw. Vaak werd er in de stukken gezongen; de melodie werd soms door den schrijver van het toneelstuk gemaakt, soms verwijst deze naar een bekende wijs. Ook instrumentale muziek kwam vaak voor.

Het visuele element was sterk ontwikkeld, moest dat ook zijn bij een weinig boeiende handeling, zoals het rederijkerstoneel met zijn vaak uitsluitend allegorische of symbolische personen, die heel lange redeneringen kunnen houden, die over het algemeen biedt. Aan de kleding werd veel zorg besteed, waarbij nog kwam de neiging om het innerlijk uitwendig te verbeelden door kleding of opschrift; ook in kleuren lag symboliek. De hele eeuw door vindt men voorbeelden van een uiterst ingewikkelde, soms halsbrekende mise en scène. ‘Toogen’, een soort tableaux vivants, soms ook slechts een schilderij of beeld, onderbraken de handeling; zij stelden vrijwel altijd een bijbels tafereel voor, zeer vaak Christus aan het kruis. Door het wegschuiven van een gordijn werd de tooch zichtbaar; soms was deze op een kleinere ruimte boven het toneelGa naar voetnoot1).

Men begon, niet alleen in Nederland, gewoonlijk te spelen tegen één à twee uur in de middag. Langzamerhand is dat later geworden.

‘In Liefde Bloeyende’ bezat eigen decors, want in het reglement dat Hooft in 1613 voor de Kamer opstelt, spreekt hij over het ‘vermaken van het toneel.’ En in 1622 werd de toneelinrichting overgedaan aan de regenten van het Burger-Weeshuis. We lezen daarover bij Schotel (I, p. 143):

‘alle de geschilderde omdrayende doecken op het toneel sijnde; 22 waepenen van de voornaemste Princen op ovaelen geschildert; 9 viercante waepenen van de Unije en ses Princen waepenen op doeck; twee groote schilden, daer de lampen aen hangen, aen d'ander sijde geschildert met haer blocx en coorden; het daelende hemelwerck met zijn kaepstangen, coorden ende blocks; 3 taeffels die het plein omreycken met haer schragen ende bancken; noch een minder taeffel met 2 schragen; 3 stucken daer het toneel mede vergroot wert; een gevangen deur tralijs gewijs gemaect; 2 groote houten tralien in 't spel van Herzilia gemaeckt; de blaffetuoiren gemaeckt tot hemelwerck; 2 groote swarte linnen gordijnen daer 't toneel mede wert geslooten; alle de losse deelen op de hoochste solderinge; 't graff van Achilles; de triumphwagen, 't viercante outaertgen, boomen van tienewerck op den solder leggende.’

Hij verwijst naar Wagenaar, Amst., d. VIII, p. 738-739.

a. Decors en requisieten in de zeven spelen.

In de proloog van het eerste spel raadt de proloogspeler ‘Elc een’ en

[pagina 119]

[p. 119]

‘Niemant’ aan, bij hem te komen om zo beter ‘ter valeyen’ te zien en in de proloog van drie staat aangegeven: ‘Begeerlijcke sin compt op de stellagie’. Hieruit valt op te maken dat er op een podium gespeeld werd. In de proloog van 4 zeggen de twee spelers tegen elkaar, dat er wel gauw begonnen zal worden met spelen, want:

Ook dit wijst op een podium en tevens zien we er uit, dat er meerdere huizen of kamers op het toneel waren, waarin de verschillende taferelen gespeeld werden. In 1 vinden we het huis van ‘Meest al de werelt’ en dat van den hongerige, en in 2 dat van ‘M.a.d.w.’ en van den dorstige. Ook twee huizen vinden we in het derde spel: dat van ‘Meest al de werelt’ die eerst voor de deur van zijn huis staat, maar in een latere scène zijn we bij hem binnen, en dat van ‘Ghelovich Herte’ en ‘Cleyn Menichte’, waar de reiziger gelaafd wordt. De vreemdeling vertelt ons, dat hij vele mooie huizen ziet; was er misschien een decor van geschilderde huizen? In 5 zijn we bij den Koning, maar waarschijnlijk zien we in dit spel ook de gevangenis, zoal niet van binnen, dan toch van buiten (vgl. in de opsomming van de inventaris bij Schotel: een gevangen deur tralijs gewijs gemaeckt). In 6 is een grotere mise en scène nodig: vier verschillende kamers, n.l. die van ‘Meest al de werelt’, die van den armen zieke, de kamer van ‘Vreese voor sterven’, die we bij zijn boeken aantreffen, en de barbierswinkel, kenbaar aan doeken en bekkens van ‘Hoope van ghenesen’. In 4 speelt alles zich af op straat; in 7 komt de ingewikkelde enscenering voor van het Laatste Oordeel. In alle stukken lezen we telkens, dat iemand juist aankomt; hieruit mogen we opmaken, dat men veel scènes ‘op straat’ speelde; dit is zo op te vatten, dat de spelers op het toneel zonder veel decors staan en lopen; aan de kanten en op de achtergrond zien we waarschijnlijk het huis of de huizen waarin sommige taferelen gespeeld worden of waaruit iemand tevoorschijn moet komen. Voor de prologen zijn vrijwel geen decors nodig. In die van het derde spel komen drie ladders voor en misschien zien we in de proloog van het vierde het huis van de ‘Minste Hoop’, waar deze aan tafelzit.

In het eerste spel zit ‘Meest al de werelt’ eerst aan zijn ‘Canthoor’, later aan een tafel beladen met alle brieven en bullen; waarschijnlijk is hier, ondanks de twee verschillende benamingen, hetzelfde meubel bedoeld.

In 5 zien we den Koning ‘sittend in sijn Mayesteit’; even later zit hij aan een tafel met een Rekenboek voor zich. Ook in 6 zijn boeken nodig, waarin ‘Vreese voor sterven’ studeert, wanneer ‘Onverduldich lijden’ met een urineglas bij hem komt. In dit spel zit ‘Meest al de werelt’ zeer ziek, door kussens gesteund in een stoel. Ook een bed was op het toneel, voor den armen zieke. Bij den barbier hangen doeken en bekkens uit.

In 7 bij het Jongste Gericht zit Christus op een troon. We lezen daarbij: ‘men maeckt groote claerheyt’. Hoe dat geschiedde, wordt niet verteld. EndepolsGa naar voetnoot1) vraagt, of we hier te doen hebben met lichteffecten; maar, zegt hij verder, dat gaat toch bezwaarlijk in de open lucht. Ik heb echter

[pagina 120]

[p. 120]

nergens gevonden dat men deze spelen in de open lucht vertoonde, en indien tussen October en Januari gespeeld werd, is het waarschijnlijk dat zulks binnenshuis gebeurde. In het derde spel wordt de reiziger verrast door een regenbui, en naar wat hij zegt een flinke bui ook. In meerdere spelen van rederijkers worden weersverschijnselen genoemd, doch nergens staat er bij hoe men die weergaf. Soms worden die verschijnselen zeer uitvoerig beschreven, zodat het niet waarschijnlijk lijkt, dat de toeschouwers niets daarvan te zien kregen.

In 7 zien we ‘Lucefer in die Hel aen een Keten rasende’.

De bij de rederijkers herhaaldelijk voorkomende instrumenten, al of niet met allegorische namen, vinden we ook hier. Vier engelen blazen bij het laatste oordeel op een trompet; even daarna lezen we de toneelaanduiding: ‘daer werden vier Pijlen gheworpen’. Misschien zou men het zich zo voor moeten stellen, dat na elke trompetschal een pijl geworpen wordt. Het sinneken ‘Siende blint’ (ook in 7) heeft behalve een hond ‘Leytsman der Hellen’ ook een lier ‘Verdraeyde leeringhe’ bij zich. In de proloog van 3 zien we ‘Ghiericheyt als een trompetblaser’. Om één voorbeeld te geven van andere spelen uit de zestiende eeuw: in tspel vanden Christenkercke vinden we een ‘luytslagher wanende waers’ met zijn luit ‘luyende gheveynstheyt’; zie ook verder bij de andere Amsterdamse spelen.

Niet alleen de instrumenten, ook de overige requisieten hebben vaak allegorische namen. In 1 heet het huis van den hongerige: ‘Ghebreckelijck lijden’. In de proloog van het derde spel zijn drie prijzen te behalen: ‘Vele’, ‘Al’, ‘Ghenoech’. Hiervoor klimt ‘Begeerlijcke Sin’ op een ladder ‘onruste’ met de sporten ‘rapen en schrapen’; omdat hij hiermee niet hoog genoeg kan komen, gebruikt hij de ladder ‘ruyme conscientie’ met de sporten ‘liegen, bedriegen, kabassen en kaken’. ‘In als te vreen’ echter heeft tot ladder ‘Gods woort’ met de sporten ‘evangelisten en propheten’. (In Bruer Willeken, in 1565 te Hasselt gespeeld komen ook drie ladders voor, die de drie standen voorstellen). In het derde spel wordt gesproken over het kasteel ‘Menichte van Sonden’ (er wordt slechts over gesproken, de toeschouwer zag het dus niet), gebouwd op zand, met ijs als fundament in het ‘land van plagen’; de stenen zijn ‘zonden’. Daarbij was een diepe put ‘ongheloovicheyt’, door ‘haet’ en ‘nijt’ bewaakt. In 4 heeft ‘Behaghelijcken Schijn’ een kleerborstel ‘curioesheyt’ en veren ‘vijanden der Waerheyt’ geheten. De spiegel van ‘Schriftuerlijcke sin’ in 7 heet ‘kennisse’. ‘Siende blint’ heeft een bril voor ‘Meest al de werelt’ bij zich: ‘goet en quaet’; door ‘goet’ ziet men het slechte voor goed aan, door ‘quaet’ het goede voor slecht. ‘Hoorende Doof’ brengt voor ‘Meest al de werelt’ mee: ‘logen voor waerheyt, dromen, fabulen, der luegens vermeringe’: dit zijn ringen. Bovendien nog twee ezelsoren: ‘in’ en ‘uit’. Verderhad men op het toneel nodig vlees, boter en brood voor den hongerige, wijn en bier voor den dorstige, ‘rocke coussen schoen’ voor den naakte. In 2 heeft ‘Qualijck gebruycken’ twee grote stenen kruiken om bier voor ‘Meest al de werelt’ en zijn gasten in te halen; in 6 gaat ‘Onverduldich lijden’ met een ‘urinael’ naar ‘Vreese voor sterven’.

[pagina 121]

[p. 121]

b. Aanwijzingen voor den speler.

We weten, dat de sinnekens vaak opkomen, ieder om een hoek kijkend. Dit zal in deze spelen ook wel het geval geweest zijn. In 1 en 2 b.v. kan dat heel goed; hier zijn ze ook echt in hun element: eensgezind elkaars en hun eigen daden prijzend gaan ze vervolgens over tot een niet-malse scheldpartij heen en weer. In 7 wordt ons trouwens meegedeeld, dat ze om een hoek kijken. Meestal, niet altijd, wordt vermeld wanneer de verschillende personen opkomen.

In 1 zit ‘Meest al de werelt’ aan een bureau, ‘Eyghen Liefde’ en ‘Sorchfuldicheyt des Levens’ ‘ieder aan een zijde’ van hem. In 2 wandelt hij met de beide anderen ieder aan een zijde ‘die neefkens achter hem geckende’. Het is uit het stuk niet op te maken, of er een welgevulde tafel met gasten op het toneel was of niet. Het is mogelijk, dat in 2, waar ‘Meest al de werelt zit metten gheselschap en gheuwen’ de toeschouwers een tafel zagen met de resten van een feestmaal. In dit spel zet de dorstige een deel van de wijn die hij krijgt, weg voor later.

In 3 staat ‘Meest al de werelt’ voor zijn deur; later gaat hij zijn huis binnen. In 4 komt ‘Hoverdije’ op met een kamenier achter haar. ‘Meest al de werelt’ loopt twee of drie maal het toneel over (‘2 of 3 mael over gaende’), met rechts naast hem ‘Hoverdije’; achter hen ‘Ydel Glorie’ en ‘Vleyschelijck Solaes’. Later wordt voor ‘Meest al de werelt’ een stoel aangedragen. Als de arme kleren krijgt, lezen we: ‘gaet aen eenen cant’; terzijde van het toneel wordt hij door ‘Cleyn Menichte’ en ‘Ghelovich herte’ aangekleed. In 5 vinden we tot twee maal toe ‘den Koninck sittend in zijn Mayesteit’; een keer zit hij aan tafel met zijn rekenboek. In 6 komt ‘Dienst om loon haer meesters tabbert veghende’, zingende op. Bij een volgend tafereel ziet men, nadat gordijnen opengeschoven zijn, ‘Meest al de werelt’ in een stoel zitten, gesteund door kussens. De arme zieke ligt te bed; zijn zes bezoekers leggen hem wat gemakkelijker door hem een kussen in de rug te geven en een mantel over de voeten. In 7 komt ‘Quade wille’ aangehold om de andere sinnekens mee te tronen naar ‘Meest al de werelt’. Deze zien we met de drie sinnekens opkomen. Later zit hij ‘aen een tafel bancketerende, aen de slincke zijde vant taneel’. Hier hebben we een aanduiding die nauwkeuriger is dan gewoonlijk. Tegelijkertijd liggen ‘Ghelovich herte’ en ‘Cleyn menichte’ geknield op het toneel.

In dit spel vinden we ook een uitvoerige aanwijzing:

‘Hier wert haestich den Throon ontdeckt, daer Christus ten oordeel sidt ende vier Enghelen blasen elck een Trompet twee aender slincker handt ende twee ter rechter handt daer werden vier Pijlen gheworpen men maeckt groote claerheyt daer rijsen ses sielen behouwen ende ses verdoemde daer zijn ses Enghelen die de goede scheyden uyten quaden.’ Verder scheiden drie engelen de bokken van de schapen. Zes duivels pakken om de beurt een verdoemde en gaan met dezen weg; daarna halen zes engelen ieder een zalige. Na de eerste engel spreekt een engel ‘boven uyt’, dus vanaf een balcon of bovenverdieping van het toneel. In alle spelen vinden we bij de aanvang van de tooch ‘Hier thoont men onsen Heer aent Cruys’ en aan

[pagina 122]

[p. 122]

het eind daarvan ‘Schuyft toe’. Dan werd er dus weer een gordijn geschoven voor de vertoonde afbeelding.

Nog vermeldenswaard is verder, dat in het derde spel ‘Meest al de werelt’ ‘verbaasd’ kijkt als de reiziger hem om onderdak vraagt; ook in 5 kijkt hij verbaasd en even later ‘slaet hij sijn oogen op’. In 4 komen ‘Cleyn menichte’ en Gheloovich herte’ ‘seer bedruct’ op, ontdaan over het schandelijke gedrag van ‘Meest al de werelt’. In 6 staat vermeld: ‘alle vier (te weten de vier “goeden”) tsamen uyt.’ In 1 zeggen twee keer twee personen iets tegelijk.

c. Het uiterlijk der spelers.

Niet bij elke rol staat aangegeven hoe de speler er uit moet zien. Van de vijf personages die in alle zeven stukken voorkomen, wordt alleen in het eerste spel een nadere aanduiding gegeven:

Dit zijn slechts summiere aanwijzingen. De half naakte jongeling is een sprekend voorbeeld van symboliek, daar in de stukken geklaagd wordt, dat ‘Broederlijcke liefde’ er zo slecht aan toe is en overal verjaagd wordt. De aanduidingen staan meestal bij de lijst van personen, maar soms in de tekst, wanneer de desbetreffende figuur voor het eerst optreedt.

Hier volgen de overige personen, van wier uiterlijk iets vermeld staat:

Proloogspelers:

Sinnekens.

Er zal wel een min of meer vast costuum geweest zijn voor deze populaire figuren. Worp zegt: ‘in duyvels habijt’. We vinden in deze spelen achter hun namen dan ook vrijwel geen verdere detaillering:

In 1 heeft een der neefkens een ‘kabassack’ in de hand (bij de lijst van personen staat sinnekens, in het stuk zelf: een neefken, en bij het tweede: als een).

in 7. Siende blint met een hont en liere, een blint man.

[pagina 123]

[p. 123]

De armen:

De overige spelers:

Na 1572 ontstaat er een Joodse kolonie in Amsterdam en in 1590 komen de eerste Maranen hier. Men kan de kleding dus aan de werkelijkheid ontleend hebben, maar men kan ook afgegaan zijn op oude afbeeldingen en beschrijvingen. Verder zij opgemerkt dat in 1 de twee kinderen van den hongerige, die om eten roepen, in de lijst van personen niet genoemd worden.

[pagina 124]

[p. 124]

Groep II: Spelen van In liefde bloeyende, In liefde vierich of van haar samen.
2. Een spul van sinnen vanden Siecke Stadt.

Voor dit spel verwijs ik naar de uitgave van H.F. GrondijsGa naar voetnoot1). Zie aldaar ook de uitvoerige toneelaanwijzingen, pp. XXXV-XXXVI.

Van welke Kamer het stuk is, staat niet vast. Wel mogen we met zekerheid aannemen, dat het van een Amsterdamse Kamer is: de schrijver is zeer goed op de hoogte van de gebeurtenissen en toestanden van deze stad en het stuk is dan ook juist van belang voor de sociale en politieke geschiedenis van Amsterdam omstreeks 1536. J.F.M. SterckGa naar voetnoot2) heeft overtuigend aangetoond, dat het spel ± 1536 geschreven moet zijn. De beide Amsterdamse Kamers worden genoemd:

Ook in de Zeven spelen van die wercken der bermherticheyd van 1591 worden, zoals we reeds zagen, beide Kamers genoemd.

Wie de schrijver is weten we niet.Ga naar voetnoot3) Bij de behandeling van Een tafelspel van drij personagien enz. zal blijken, dat er een zeer opmerkelijke overeenkomst bestaat tussen de Siecke Stadt en genoemd tafelspel.Ga naar voetnoot4) Wel weten we - dat is uit het spel duidelijk op te maken - dat de auteur Hervormingsgezind is. Het stadsbestuur wordt herhaaldelijk aangevallen, o.a. omdat het in gebreke is gebleven maatregelen te nemen tegen de ‘voorcoop’.

3. Spel van Naboth.

Dit stuk is in handschrift aanwezig op de Koninklijke Bibliotheek te Brussel (II, 130). Onder het spel staat: Jacob Jacop Zoon fecit In liefdt bloyende tot Amstelredam. Achter de auteursnaam is nog een woord geschreven, dat door een vroegeren bezitter van het handschrift gelezen werd als ‘factor’; dit schreef deze in modern handschrift op het titelblad.Ga naar voetnoot5)

Niet alleen dit woord, doch het gehele handschrift is zeer moeilijk te lezen: het is slordig geschreven, verbleekt en het schrift is zeer ongewoon voor deze tijd, n.l. lopend. Het is mij niet gelukt elk woord te ontcijferen; over de taal wil ik dan ook geen oordeel uitspreken. Alleen vermeld ik hier, dat ik in het rijm drie Amsterdamse, altans Noord-hollandse vormen vond: vinnen (vinden), wennen (wenden) en mien (: engien). Zodoende is dus niet vast te stellen, uit welke streek de schrijver afkomstig is. Ook weten we niets

[pagina 125]

[p. 125]

van den afschrijver, zodat niet valt uit te maken welke spellingeigenaardigheden op rekening van dezen te stellen zijn.

Niet alleen dat onder het spel ‘In liefdt bloyende’ geschreven staat, maar deze zinspreuk komt ook in het stuk zelf voor:

Bij het eerste optreden van koning Achab, zegt deze:

Doch ook de zinspreuk van een andere Kamer komen we in het stuk tegen. Aan het slot, als het publiek toegesproken wordt, staat:

En enige regels verder lezen we bovendien:

Bij de spelen van In liefde Vierich zullen we zien, dat de twee tafelspelen geschreven zijn door iemand, die zich noemt: Wilt jonck bekeeren. Zo de schrijver van Naboth dezelfde is, zouden we van den auteur van de Tafelspelen behalve zijn zinspreuk ook zijn naam weten: Jacob Jacop Zoon. Ik meen, dat het woord achter zijn naam in ons handschrift niet ‘factor’ luidt, doch Jonk.

Voor welke Kamer is nu dit stuk geschreven? ‘Wilt jonck bekeeren’ schreef zijn tafelspelen voor In liefde vierich, zodat het niet erg waarschijnlijk is, dat hij ook zou schrijven voor een andere Amsterdamse Kamer. Maar hierbij moet vermeld worden, dat er overeenkomst bestaat tussen het ene tafelspel en het Spel van sinnen vanden siecke stadt; in laatstgenoemd stuk komen de zinspreuken van de beide Kamers voor, zodat we ook hier de vraag hebben: voor welke van beide is het stuk geschreven? Misschien was er een nauwe band tussen In liefde vierich en In liefde bloeyende, want ook bij de Zeven Spelen van die wercken van bermherticheyd zagen wij ze samen werken. Wat betreft ‘de retorijcke scholieren van trou moet blijcken’, hiervoor zou men kunnen aannemen, dat ons handschrift afgeschreven is voor de Haarlemse Kamer; de afschrijver heeft dan deze regels ingevoegd. Maar vreemd is het, dat hij in dat geval onder het stuk de woorden ‘In liefdt bloyende tot Amstelredam’ liet staan, en ook werkte hij de zinspreuk in het stuk niet weg, evenmin als de woorden ‘wilt ons jonck bekeeren’. Bij de behandeling van een stuk van Jan Thönisz zullen we zien, hoe de afschrijver voor Trou moet blijcken niet alleen de spreuk van de Kamer er twee maal wist in te voegen, maar hoe hij ook het onderschrift, n.l. ‘Jan Thönisz steeboo tamsterdam fecit’ wegliet. Bij dat spel zal ik ook aantonen, hoe de afschrijver veel veranderde, toevoegde en wegliet. Het omgekeerde, dat het een Haarlems stuk is en afgeschreven werd voor In liefde bloeyende lijkt mij geheel onwaarschijnlijk, gezien het onderschrift. Het spel telt 1620 verzen en wordt door twaalf pausa's in dertien taferelen verdeeld. Er komen 8 rondelen in voor, de meeste uitgesproken door de sinnekens (die bovendien nog twee dubbele rondelen zeggen), 2 strofische gedichten, één door Naboth voorgedragen bijzijn eerste opkomen en één

[pagina 126]

[p. 126]

door Achab, wanneer deze voor het eerst ten tonele verschijnt, en twee refereinen, gezegd door Elia en door Achab. Hierbij worde opgemerkt, dat ook in het Spel van sinnen vanden siecke stadt de strofische versbouw vaak voorkomt, meer dan in een der andere Amsterdamse spelen.

De lijst van personen staat achteraan; ik laat hem hier volgen:

Parsonagien:

Inhoud:

Naboth klaagt tot God, dat de mensen op het verkeerde pad geraakt zijn; niemand vraagt naar God; de profeten zijn door Jesabel verdreven en

Bescherm, o Heer, smeekt Naboth, de Uwen voor Jesabel en Baäls dienaren

Naboth wil nu naar zijn tuin gaan kijken.

De neefkens ‘Eyghen liefde’ en ‘Vals propheet’ houden een lang gesprek; we zullen zien, dat ze een groot deel van het stuk in beslag nemen. Helijas (Elia) heeft voor Baäl nooit zijn knie gebogen (vgl. 1 Koningen 19, vs. 18), maar zij zullen door middel van de ‘princesse’ vóór Baäl werken, tegen Helijas. Doch voor ze eensgezind beramen, hoe dat aan te leggen, krijgen ze ruzie: ‘Vals’ verwijt ‘Eyghen’ dat hij de mensen tot Baäl weet te trekken, en ‘Eyghen’ zegt, dat ‘Vals’ alle geloof verdreven heeft. Per slot besluiten ze echter Ahabs ‘hart (te) verdraayen’ door Jesabel. Voor Naboth zal er ellende komen.

Koning Ahab komt op met twee truwanten. Hij klaagt dat de mens niet rustig eten of drinken kan door allerlei begeerte:

[pagina 127]

[p. 127]

Alles is ijdelheid, wij weten het, en toch, wij aardse mensen zijn ‘vol boser invencie’.

Daar ziet de koning een prachtige wijngaard liggen, naar welks bezit hij ondanks de voorgaande woorden dadelijk haakt. Hij is van Naboth, vertellen hem zijn dienaren. Deze, van zijn wijngaard terugkomende, wordt door den koning aangesproken. Hij weigert afstand te doen van het erfgoed zijner vaderen. De koning is hierover zo vertoornd, dat hij naar huis gaat, en zonder te willen eten begeeft hij zich ter ruste. Hij laat door een bode Jesabel roepen.

Een bode komt Jesabel halen om haar naar den koning te brengen.

Zodra zij Ahab ziet, vraagt ze hem in zeer lieve woorden, wat hem deert:

Als zij de reden van zijn boosheid en verdriet vernomen heeft, zegt zij, dat zaakje wel te zullen opknappen. Zij zendt een edict, voorzien van het koninklijke zegel, door middel van een bode naar de raad te Samaria. Als de raadsheren haar bevel, of liever dat des konings, niet opvolgen, zal ze ze allen laten ‘suspenderen’!

De sinnekens zeggen ons, dat Naboth weldra als een ‘wetbreekere’ gedood zal worden:

Hun eensgezindheid is weer van korte duur; al gauw worden er niet-malse verwijten heen en weer geslingerd, totdat zij het er over eens zijn, dat Naboth ter dood gebracht moet worden. Liet David Uria niet doden en zorgde ‘Vals’ er niet voor, dat Doëg de Edomiet de priesters van Nob vermoordde? Wat, valt ‘Vals’ het andere neefken hier in de rede, had ik dan toen mijn naam veranderd, of dacht je soms dat ik toen al ‘Vals propheet’ heette? Maar ‘Eyghen’ vindt, dat ze op gevaarlijk terrein komen en hij legt zijn vinger waarschuwend op de mond. Goed, zegt ‘Vals’, ik zal wel zwijgen.

Na lang lopen ziet de bode Samariën liggen; wat bang, nu hij voor al die heren staat, geeft hij de brief over. De schout laat hem naar binnen gaan om te eten. De schepenen zijn nieuwsgierig naar de brief: als er maar geen schatting geëist wordt! De schout leest de inhoud van het edict voor (zie 1 Koningen 21, vs. 9-10). Schout en schepenen aarzelen tot zo iets schandelijks te besluiten, bang voor Gods wraak, maar daar ze er zich toch altijd op kunnen beroepen op bevel van den koning ‘de Justicie (te) abuseren’, gaan ze er toe over.

zegt de schout, en beveelt zijn dienaren met zijn drieën of vieren Naboth gevangen te nemen. Zij moeten het echter in het geheim doen:

[pagina 128]

[p. 128]

De sinnekens vertellen met leedvermaak, dat geen vriend Naboth zal willen helpen. Kijk, daar komen de mannen Belijals al aan.

Naboth staat terecht, maar men laat hem niet aan het woord komen, ook niet, nadat de twee mannen Belijals hun beschuldigingen geuit hebben, de beschuldiging, die de schout eerst al aan de vergaderde schepenen meegedeeld heeft. Behalve dat Naboth den koning, dus ook God, beledigd heeft, verwijt men hem

De uitspraak luidt dan ook:

Als de schout de eerste steen geworpen heeft, zinkt Naboth op de knieën en spreekt het volgende gebed uit:

Dan valt hij dood ter aarde.

De sinnekens zien den bode naar den koning gaan; zij zullen om een hoekje luisteren. Wat heb je toch, vraagt ‘Eyghen’, dat jij, ‘Vals propheet’, naar ‘justicie’ vraagt

De bode deelt Jesabel mede, dat haar bevel is opgevolgd, hetgeen deze verheugd aan den koning gaat vertellen.

In een lang gerekt toneel spreken de sinnekens er schande van, dat Naboth gestenigd is. Zijn dood zal door den Heer gewroken worden, en dan zal het schout en schepenen niet helpen, dat ze zich beroepen op het bevel van den koning, want men moet persoonlijk weten wat men doet.

[pagina 129]

[p. 129]

Helijas bidt tot God in een refrein van vijf negen-regelige strofen op de stock

Help de Uwen, Heer, leidt hen weer op de goede weg; allen buigen nu hun knie voor Baäl.

De Stem Gods ‘boven uyt’ draagt Helijas op naar Koning Ahab ‘de manslachtige’ te gaan.

De sinnekens vragen zich af waarom God nu zo vertoornd is op Ahab:

Zij willen luisteren naar wat Helijas zal zeggen.

Ahab verheugt zich over de dood van Naboth en het bezit van diens wijngaard. Als Helijas hem aanspreekt, antwoordt hij eerst boos, weinig geneigd tot luisteren, totdat Helijas hem zegt door God te zijn gezonden. Wanneer Ahab, na zijn vonnis gehoord te hebben, vraagt of hij niet nog wat uitstel zal kunnen krijgen, antwoordt Helijas: gij hebt U verheugd over de dood van uwen naaste, en diens goed hebt ge u toegeëigend; met deze woorden gaat hij heen. In een goed geschreven gebed erkent Ahab zich schuldig:

Door ‘Vals propheet’ en ‘Eyghen liefde’ heeft hij zeer gezondigd; hij zal zijn kleed verwisselen voor een zak, en as op zijn hoofd strooien, en als hij zich aldus vernederd heeft, zal God zich misschien over hem ontfermen.

De sinnekens kijken eens naar binnen en zien dan den koning in zak en as. Zodra Ahab zuchtende opkomt, trekken zij zich gauw terug.

In een zak gekleed en met as op het hoofd bidt Ahab geknield om genade in een refrein van vier twaalf-regelige strofen op de stock:

De sinnekens uiten hun vreugde om Ahabs smart. Zij zouden hem aan willen raden:

Zij zullen ook maar gaan zuchten en klagen en Ahabs misdaad bewenen.

De ‘stem Godts’ roept Helijas. God schenkt den koning gratie, omdat hij

[pagina 130]

[p. 130]

zich vernederd heeft, doch zijn zonen zullen gestraft worden. Hierop looft Helijas God om Zijn vergevingsgezindheid.

Nogmaals bidt Ahab om genade. Helijas zegt hem, dat zijn zonden vergeven zijn, en geeft hem goede raad voor zijn verdere leven: trek de koninklijke kleren weer aan, denk steeds aan God en loof Hem.

Tot slot nemen ze beiden in ongeveer dertig regels afscheid van het publiek. De betekenis van het stuk wordt samengevat in deze zin: God is barmhartig voor wie zijn schuld erkent. Den toeschouwers wordt verzocht:

Zo vaak wordt iets onjuist en daardoor in ongunstige zin oververteld. En hij die geen geloof hecht aan hetgeen hij hier gezien heeft, moet zelf de historie maar voor ogen nemen!

Beoordeling.

De schrijver volgt voor zijn onderwerp het bijbelverhaal van 1 Koningen 21 (met weglating van vs. 23-26). Daar hij echter een te grote plaats aan de sinnekens heeft ingeruimd, die na iedere handeling hun mening over het gebeurde vertellen en de nieuwe handeling aankondigen, heeft hij zijn spel niet tot een geheel weten te maken. Het aantal taferelen is veel groter dan in een der andere Amsterdamse stukken. Toch zullen de toeschouwers met genoegen naar de sinnekens geluisterd hebben, want uit hun mond hoorden ze menige schimpscheut op de overheid en de geestelijken. Een poging tot karaktertekening zien we in de eerste alleenspraak van koning Achab; hij erkent de zwakte van den mens om altijd weer iets anders te begeren, hij weet dat alles ijdelheid is, en toch, zodra hij de wijngaard van Naboth ziet wil hij die hebben zonder ook maar een ogenblik te proberen zijn verlangen te beheersen. Heel mooi en innig weet de auteur ons den koning in zijn berouw voor te stellen. Ook het gebed van Naboth, die zonder enige bitterheid gelaten de dood afwacht, weet te ontroeren. De schrijver is zijn taal en de versvormen goed meester; door een veelvuldig gebruik van binnen- en middenrijmGa naar voetnoot1) verkrijgt zijn vers een zangerige klank. Wij mogen wel aannemen, dat het geschreven is door iemand die zijn vak goed verstond, die geen nieuweling meer was in het maken van zinnespelen.

Aandacht verdient, dat ook in de Siecke stadt aan de sinnekens een zo uitgebreide rol is toebedeeld, en dat we ook daar veel binnen- en middenrijm vinden.

Het sociale element.

Bij de berechting van Naboth wijst de schrijver op misstanden bij de rechtspraak, die we ook in de Zeven Spelen van die wercken der bermherticheydt

[pagina 131]

[p. 131]

aan de kaak gesteld zagen. De sinnekens begrijpen niet, waarom God vertoornd is over het stenigen van Naboth:

De schout verontschuldigt zich met de woorden, dat hij de ‘justicie’ ‘abuseert’ op 's konings bevel! De sinnekens zeggen later, dat dit geen geldig excuus is, want de mens moet zelf weten wat hij doet. Hieruit zullen de toeschouwers wel de conclusie getrokken hebben, dat men den koning niet altijd zonder meer gehoorzamen moet! De vrees van schout en schepenen, dat de brief van den koning een nieuwe schatting zal eisen, zal wel een vrees van velen in de dagen van ons stuk geweest zijn. Want zonder bepaalde aanwijzingen te hebben, zou ik dit spel willen dateren tussen 1550 en 1560; de afschriften van Reyer Gheurtsz, bij welker verzameling dit handschrift gevonden is, zijn van 1551-1553 en de tafelspelen van den auteur die ondertekent met ‘Wilt jonck bekeeren’ zijn van 1557 en 1558.

Een schimp op de overheid lezen we in de volgende woorden:

Je kunt beter een schaapherder zijn, zeggen de neefkens, dan een machtig en rijk man, want deze moet altijd in angst leven voor de hel!

Het religieuse element.

De schrijver volgt trouw het bijbelverhaal, maar op twee dingen heeft hij de nadruk willen leggen: de berouwvolle zondaar zal genade vinden bij God, en het dienen van afgoden is de ergste zonde. Dit laatste is in de tijd te transponeren tot het vereren van Heiligen en beelden (1566: Beeldenstorm!). Ook in het op het Rotterdamse Landjuweel opgevoerde spel zagen we, hoe de schrijver zich hiertegen kant.

De geestelijkheid wordt herhaaldelijk aangevallen. De kleding van het sinneken ‘Vals propheet’, ‘ghecleet in schaepsvachten een phariseeus bonet opt hooft’, was niet vleiend voor haar.

Als ‘Eyghen liefde’ en ‘Vals propheet’ ruzie hebben, zegt ‘Eyghen’:

Als Naboth, die zijn knieën nooit boog voor Baäl, maar eenmaal dood is, dan zullen de neefkens weer in ere raken:

Dat men bij God de bemiddeling der priesters nodig heeft wordt aan de kaak gesteld, als de sinnekens zeggen, dat Ahab om vergeving van zijn zonden te krijgen naar de kerk moet lopen:

[pagina 132]

[p. 132]

Vals:

Dat is ‘Eyghen liefde’ te kras:

Elia zegt:

Of de schrijver op positief Hervormd standpunt staat of dat hij de Katholieke kerk wil zuiveren, is uit het stuk niet op te maken. Wel zegt hij met de Gereformeerden, dat de mens in zonden geboren is:

Het verzoek aan het slot tot de toehoorders om hetgeen ze gehoord hebben niet aan te dikken, want

zal wel gedaan zijn om de hatelijkheden zowel aan de geestelijkheid als aan de overheid.

Ook de schrijver van de Siecke Stadt valt de regering en de geestelijken aan.

Toneelaanwijzingen.

Het stuk speelt ‘op straat’ bij de wijngaard van Naboth, in het paleis van koning Achab en in de vergaderzaal te Samaria. Daartussendoor zijn er allerlei taferelen ‘op straat’, van de sinnekens, van den bode, die naar Izebel gaat en naar de raad te Samaria. Ook waar Elia ten tonele verschijnt werd geen bepaald decor vereist; de stem Godts ‘boven uyt’ zal wel vertolkt zijn door een onzichtbaren speler, misschien wel vanaf de plaats waar anders de tooch vertoond werd. Enige malen zien we de sinnekens zich verschuilen en om een hoek kijken om een gesprek af te luisteren. Een keer geven ze elkaar de hand en eens legt ‘Eyghen’ de hand op de mond ten teken dat de ander zwijgen moet. Ook zeggen de sinnekens een keer eerst een rondeel, om een hoekje van het toneel kijkend, om daarna geheel te voorschijn te komen. Bij het weggaan laat ‘Eyghen’ eenmaal ‘Vals’ de voorrang.

Na de weigering van Naboth spreekt Achab in zich zelf. Later zien we hem in een stoel zitten, ‘swak met een cussen onder thooft’. Voordat de koningin de brief gaat schrijven, omhelst zij den koning; even later komt ze terug met een gezegelde brief; het zegel hangt blijkbaar onderaan, want de schout leest later voor: ‘Ende onder an ghehanghen mijns selfs seeghele’. Om Achab de dood van Naboth mee te delen schuift Isébel een gordijn weg en dan zien we den koning weer in zijn stoel zitten. De berouwvolle Achab doet geknield zijn gebed tot God; in zijn gesprek met Elia staat hij met gevouwen handen.

De schout komt met twee truwanten aan om naar de raadsvergadering te gaan; een der truwanten spreekt, terwijl hij naar binnen loopt. In de vergadering maakt de schout de brief open en leest die voor.

[pagina 133]

[p. 133]

Bij het vonnissen van Naboth zitten schout en schepenen, Naboth staat geboeid aan de ene kant, de twee mannen Belials aan de andere zijde. Na het vonnis stoot de schout Naboth van zich af en werpt de eerste steen; daarna werpen de schepenen en de aanklagers, totdat Naboth dood ter aarde valt.

De lijst van personen geeft niets over de kleding, doch in het stuk vinden we nog al het een en ander:

Eyghen liefde, een neefken, met veel saecken aent lijf, een messer
(ws = merse: korf voor koopwaren) over de hals, benaest een coopman.
Vals propheet, dander neefken, ghecleet in schaepsvachten, een phariseus bonet opt hooft.
Ysabel, seer costelick ghehabuweert.

Later is Ahab

Groep III: Spelen van In Liefde bloeyende of aldaar opgevoerd.
4. Een spel van sinnen van Lazarus doot ende hoe dat Christus hem opweckte.

Dit stuk is in handschrift aanwezig in het Archief van ‘Trou moet blijcken’ te Haarlem (Hs. B. 11). Kalff heeft in zijn bundel Trou moet blijcken reeds de aandacht op dit stuk gevestigd. Zijn vermoeden dat het ± 1530 geschreven is, heeft hij echter met geen enkel argument gestaafd, evenmin als zijn veronderstelling, dat dit spel bedoeld zal zijn met het ‘batement’ waarin ‘diversche spiticheden op gheestelicke personen’ voorkwamen en waarom negen rederijkers in December 1533 tot een bedevaart naar Rome veroordeeld werden. Het stuk zelf geeft geen enkele preciese aanwijzing omtrent de tijd. Daar het echter sterk ketters getint is, lijkt het mij waarschijnlijk, dat het vóór 1538 geschreven en opgevoerd zal zijn; daarna was de stadsregering immers weer goed Katholiek en lette scherper op verboden uitingen in de rederijkersstukken. Het kan dus uit ongeveer dezelfde tijd zijn als het Spul van sinnen vanden siecke stadt. Tegen een betrekkelijk vroege datering echter pleit het feit, dat in de door Goossen ten Berch afgeschreven handschriften A, B en C van Trou moet blijcken de stukken, voor zover ze te dateren zijn, vrijwel alle uit de tweede helft van de zestiende eeuw komen.Ga naar voetnoot1)

Wie de schrijver is weten we niet. Aan het slot van het spel komt twee maal ‘In liefde bloeyende’ voor:

en:

zodat we mogen aannemen, dat het door de Eglantier gespeeld is, maar of het geschreven is door een lid van In liefde bloeyende of door een ander valt niet uit te makenGa naar voetnoot2). Zou Kalff's gissing juist zijn, dan is dit stuk ge-

[pagina 134]

[p. 134]

schreven door een in 1533 opgerichte Kamer, waarvan we verder niets afweten. De afschrijver Goossen ten Berch wist de spreuk van zijn Kamer er ook in te brengen (hij onderstreepte die zelfs):

Ook onder het afschrift staat Trou Moet Blijcken.

Het stuk telt 1082 verzen en wordt door 7 pausa's in 8 taferelen verdeeld. Er komen 5 rondelen in voor; het laatste is een dubbel rondeel, door de twee Joden gezegd.

Personages:

Inhoud:

Het spel geeft het evangelieverhaal van Johannes weer: hfdst. 11, vs. 1-53 en 12, vs. 1-11, vaak zeer getrouw, vooral waar Magdalena Jezus' voeten zalft.

Lazarus klaagt tegen zijn zusters Martha en Magdalena over zijn ziekte, waarop Martha een bode naar Jezus stuurt.

Twee Joden praten over Jezus en Zijn daden. Zij willen naar Bethanië gaan om de bedroefden zoveel zij kunnen te helpen. Jezus zegt tot Zijn apostelen Lazarus te willen gaan opwekken.

In het derde tafereel bewenen Martha en Magdalena den gestorven Lazarus; de twee Joden trachten haar te troosten. Een bode komt Martha waarschuwen dat Jezus in aantocht is. Uw broeder zal verrijzen, zegt Jezus tot Martha:

Dan komt Magdalena bij Jezus: Meester, zegt zij, als Gij hier geweest waart, zou mijn broeder niet gestorven zijn. De twee Joden luisteren mee. Jezus laat zich brengen bij het graf van Lazarus, waar hij Petrus en de twee Joden opdraagt de zware grafsteen weg te wentelen. Lazarus staat op. Na een gebed van dezen gaan allen weg.

[pagina 135]

[p. 135]

De twee Joden bespreken het wonder: stellig moet Jezus Gods zoon zijn. Wat zullen de Pharizeeërs boos en verschrikt zijn, als ze hiervan horen. Een derde Jood voegt zich bij hen, die echter niets van Jezus weten wil, nadat men hem bevestigd heeft dat Lazarus door Hem is opgewekt:

Deze figuur doet enigzins komisch aan; als hij hoort van Lazarus' opwekking spijt 't hem, dat niet eerder geweten te hebben, want onlangs stierf zijn tante, die hem zo goed verzorgde!

Als hij weg is, schimpen de twee andere Joden op de schriftgeleerden en de geestelijken; hun oordeel is niet mals.

Na een pausa beraadslaagt bisschop Cayphas met de schriftgeleerden over wat er gedaan moet worden tegen Jezus en zijn volgelingen. Als de derde Jood haastig binnengekomen is om te vertellen wat hij van Lazarus gehoord heeft, zegt Annanias:

Streng optreden is nodig om zelf de macht niet te verliezen. Er zal een ‘mandement’ tegen Jezus en de zijnen uitgevaardigd worden. En evenals in het evangelieverhaal meent Cayphas ook hier zijn volk daarmee een dienst te bewijzen:

Bij het volgende toneel is een grote mensenmenigte aanwezig. Van een verhoging leest de deurwaarder het ‘mandement’ af, dat 10 Maart is uitgevaardigd door ‘episcopus noster’. Niemand mag Jezus en ‘sijn partije’ huisvesten noch Hem als den Christus belijden op straffe des doods; Jezus en de zijnen worden verbannen. De twee Joden klagen over wat er nu gebeurt.

Jezus zit met de apostelen en Lazarus in diens huis. Magdalena zalft Zijn voeten, waarover Judas vertoornd raakt.

Tot slot besluiten de twee Joden naar Bethanië te gaan, waar iedereen op het ogenblik heentrekt om niet alleen Jezus, maar ook Lazarus te zien.

Beoordeling.

De waarde van het stuk ligt uitsluitend in zijn actualiteit. De schrijver spreekt zelf aan het slot van zijn ‘simpel werck’, en hij vertelt ons dat het ‘geen clerck’ is, die het schreef. Hij zegt ons ook, hoe we het spel beoordelen moeten:

Uit ‘kunst’oogpunt bekeken is het een zeer zwak stuk; de taal is meest onhandig en gewrongen; nergens weet de auteur te ontroeren, en als we het gebed van Lazarus vergelijken met het gebed van Johannes den Doper in het stuk van Jan Thönisz, St. Jans onthoofdinge, dan valt die vergelijking in het nadeel van het eerste spel uit, terwijl St. Jans onthoofdinge toch ook zeker tot de zwakke stukken behoort. Bovendien maakt de schrijver een zeer kwistig gebruik van bastaardwoorden. Maar ‘aenmercken’ we de tekst,

[pagina 136]

[p. 136]

Het religieuse element.

Uit het voorgaande blijkt, dat de godsdienst een belangrijk element van dit stuk is. We mogen zelfs wel zeggen dat het spel om de religie geschreven is. Herhaaldelijk zegt Jezus, dat het op het geloven aankomt, zoals immers de Hervormden spreken over het alleenzaligmakend geloof. Uit Christus putten we onze kracht:

Er komen vele klachten in voor over de geestelijken en de mensen van tegenwoordig. Jezus zegt weldra voor het verloren schaap, n.l. het menselijk geslacht, te zullen sterven, dat door eigenbaat verleid tot superstitie is gebracht. Hier is de klacht, die we ook in andere stukken vinden: uit winstbejag laat de Katholieke Kerk heiligen vereren. Nog een keer wordt de geldzucht der geestelijken gelaakt: Cayphas zegt, dat Jezus en de zijnen vervolgd moeten worden

Het is moeilijk, klaagt de apostel Jacobus, om de mensen te bekeren; ieder blijft bij de oude usances, zijn ouders navolgende in verblindheid.

Alle schimpscheuten op de schriftgeleerden zijn natuurlijk tegen de Katholieke geestelijkheid bedoeld. Zo zegt de ene Jood, over Jezus sprekende:

En in hetzelfde gesprek van de twee Joden horen we:

[pagina 137]

[p. 137]

Annanias spreekt minachtend over Jezus en Zijn volgelingen:

en

Dat het stuk wemelt van bijbelteksten en min of meer nauwkeurig navertelde episodes uit het Nieuwe en Oude Testament moge al hieruit blijken, dat de afschrijver in de kantlijn twintig maal een bijbelplaats er bij schreef, die echter niet alle juist zijn. De vereenzelviging van de beide Maria's, de voorstelling van Lazarus als een ridder wijst er op, dat de schrijver bekend is met de Middeleeuwse legendarische voorstelling van dit verhaalGa naar voetnoot1).

Toneelaanwijzingen.

De decors zijn afwisselend: we zien het huis van Lazarus in Bethanië en dat van Cayphas in Jeruzalem; één scène speelt bij het graf van Lazarus, één toont ons een vol marktplein; de overige taferelen zullen wel zo maar ‘op straat’ gespeeld zijn. Terwijl dit stuk juist nog al veel toneelaanwijzingen geeft, ontbreken er een paar, die toch nodig waren. Zo verschijnt Jezus ten tonele zodra de bode gesproken heeft, doch dit wordt niet vermeld, en later blijkt uit de tekst dat ook Petrus bij het graf van Lazarus aanwezig is; en terwijl slechts aangegeven staat ‘Hier sal Jhesus sitten aen den taeffelen ende Lazarus met hem’ zijn ook de apostelen er bij.

Overigens lezen we bij het opkomen der verschillende personen herhaaldelijk: ‘komt opt een endde vande stellagie’. Na haar gesprek met Jezus lezen we dit ook van Martha, als zij naar Magdalena toegaat, waaruit dus blijkt dat de op dat ogenblik niet meespelende Magdalena toch op het podium aanwezig was.

De deurwaerder spreekt ‘boven uyt’; er was dus een verhoging of een tweede verdieping op het toneel. Ook zullen er figuranten geweest zijn, want uit het gesprek van de Joden blijkt, dat het marktplein vol mensen is. Er wordt een klok geluid.

Martha laat Lazarus op haar leunen bij het weggaan en als hij al ‘binnen’ is, spreekt zij nog tot hem. Er zijn enige meer nauwkeurige aanwijzingen voor den speler: Martha valt Jezus te voet, die haar weer opheft; Magdalena knielt voor Jezus na eerst haar handen gevouwen te hebben; later ligt zij geknield om Zijn voeten met zalf te bestrijken. Jezus bidt geknield; Hij heft zijn handen ten hemel en bij Lazarus' graf zucht en schreit Hij. Wanneer Lazarus opstaat uit zijn graf, doet hij dat met schokken; op zijn knieën dankt hij God. Petrus maakt de doeken van Lazarus los. Wanneer Jezus door Magdalena gezalfd wordt, schudt Judas zijn hoofd; deze beweging

[pagina 138]

[p. 138]

herhaalt hij drie maal onder het hierop volgende spreken van Jezus. De twee Joden lopen ‘metter haest’ naar buiten om Magdalena te volgen, die naar Jezus is gegaan. De derde Jood springt ‘verwoet’ op, wanneer de anderen hem aansporen Jezus te loven, en als hij bij Cayphas binnenkomt ‘doet’ hij ‘reverentie’.

Van de kleding wordt ons niet veel verteld; wel hebben we hier een aanwijzing, dat twee der figuren van costuum wisselen, want als Martha en Magdalena na de dood van Lazarus weer optreden, zijn beiden in de rouw.

Opmerking verdient nog, dat het stuk geen proloog noch tooch heeft, en dat er geen sinnekens in voorkomen.

5. Een spel van sinnen van de historie van Piramus en Thisbe genaempt de sinnelycke genegentheyt.

Voor dit stuk verwijs ik naar de uitgave van G. Kalff in Trou Moet BlijckenGa naar voetnoot1), p. 29-53 en p. XIII-XIV van de Inleiding. Ik kan hier volstaan met enkele opmerkingen.

Blijkens de laatste regel

is dit spel van In Liefde bloeyende en wel uit haar begintijd, dus waarschijnlijk uit het eerste kwart van de zestiende eeuw. Naar het onderwerp zouden we het bij de klassieke spelen moeten rekenen, maar het is een echt spel van sinne, zoals trouwens de titel ook aangeeft. Niet alleen komen er sinnekens in voor, die een zeer belangrijke rol spelen, maar aan het vertoonde wordt een figuurlijke betekenis verleend. Van het bekende verhaal van Ovidius geeft de dichter slechts een enkel punt weer; hij vertelt het als het ware, maakt er geen speelstuk van; het is hem in hoofdzaak te doen om de allegorische betekenis: Piramus is Christus, Thisbe de ‘beminde bruyt der cantijcken’ enz.Ga naar voetnoot2)

Wie de schrijver is, weten we niet. Verkeerdelijk is daarvoor genoemd Goossen ten Berch, die echter de afschrijver bleek van het handschrift, in het bezit van Trou Moet Blijcken te Haarlem. Misschien hebben de Eglantiers het stuk overgenomen van Zuidnederlandse rederijkers.Ga naar voetnoot3) Het onderwerp is vaker behandeld, o.a. in een sproke van Dirc Potter. Matthijs de Casteleyn maakt er, in het enige spel, dat van hem bewaard is gebleven: Historie van Pyramus ende Thisbe, een heel wat levendiger speelstuk van dan onze rederijker; het is ook veel uitvoeriger, ongeveer 2½ maal zo lang als het Amsterdamse, dat 661 regels telt. Ook De Casteleyn legt er de symboliek van Christus aan het Kruis, enz, in. Er is overigens zo veel overeenkomst tussen de beide stukken, dat het waarschijnlijk lijkt, dat beide teruggaan op een gemeenschappelijke bron, tenzij we hier met een vroeg werk van De Casteleyn (die leefde van ongeveer 1488-1550) te doen hebben, dat dan door den rederijker van In liefde bloeyende nagevolgd is.

Het stuk begint met een dubbel rondeel van de sinnekens en wordt door

[pagina 139]

[p. 139]

Toneelaanwijzingen.

De tooch geeft Christus aan het kruis met Maria en Johannes er onder staande. Deze werd twee maal slechts even aan het publiek getoond, want in vers 557 zegt ‘d'amoreuse’

waarop ‘Poëtelijck geest’ antwoordt

en in vers 570 vraagt deze het nog eens te mogen zien.

6. Van ons lieven heeren minnevaer.

Dit spel is in handschrift aanwezig op de Koninklijke Bibliotheek te Brussel (21649). Aan het slot wordt gezegd: ‘Sijt in lieft bluyende’ en op het titelblad staat ‘Amsterdam’. We mogen dus aannemen dat dit stuk tot het repertoire behoorde van In liefde bloeyende. Waarschijnlijk is het door een Amsterdammer geschreven, daar er in het rijm verscheiden Amsterdamse vormen voorkomen (o.a.: wonger-besonger). In de regels

kunnen wij een reminiscentie zien aan het Amsterdamse stuk van Jan Thönisz: Een spel van sinnen hue mennich mensch suect thuys van vreeden. Het behoort tot de door Reyer Gheurtz afgeschreven spelenGa naar voetnoot1). De voor die, ö voor eu en e (b.v. köninck) ue voor oe, enz. komen op rekening van den afschrijver. Het stuk is waarschijnlijk van ± 1550, daar de afschriften van Gheurtz dateren van 1551-1553. Het stuk heeft 640 verzen (de in de dialoog vaak voorkomende halve verzen worden ook als halve verzen geteld). Door twee pausa's wordt het in drieën verdeeld. Het begint met een rondeel.

Inhoud.

Op het titelblad:

Van ons lieven heeren minnevaer
Lanck 640 regelen
Amsterdam

‘Een lantman Cleyn Betrouwen’ (of ‘cranck int geloven’) klaagt, beginnend met een rondeel, over zijn armoede; hij heeft zo veel monden open te houden en niemand wil hem borgen. Zijn vrouw ‘Warachtige liefde, een lantwijf’, tracht hem moed en berusting in te spreken. Hij klaagt dat sommigen zo rijk en weelderig leven, terwijl zij

Hij wou wel dat

die met Kerstmis betaald moet worden, maar zijn vrouw wijst hem er op, dat de Heer niet alleen het dagelijks brood gegeven heeft, waar zij om bidden, maar ook

[pagina 140]

[p. 140]

Dit is een ontdekking voor den man, want als de kinderen van God zijn:

Hij wil dadelijk naar onzen Lieven Heer gaan om het pleeggeld, dat Hij hem verschuldigd is: als bewijsstuk zal hij de vijf kinderen meenemen. Zijn vrouw ziet de dwaasheid er van in, maar laat hem zijn gang gaan; hij is niet wijzer:

Na een ‘pausa’ zien we den man met vijf kinderen naar de kerk gaan om daar onzen Lieven Heer te vinden; de kinderen paait hij met het vooruitzicht, dat ze appels en wittebrood in overvloed zullen krijgen. Ze zien bij de kerk den pastoor, aan wien de boer zijn verlangen vertelt. Deze is eerst boos over zulk een onverstand, maar troost dan den boer met de woorden dat God goed voor hem zorgen zal. Verheugd gaat deze met de kinderen naar moeder de vrouw.

De pastoor neemt zich voor om als de boer weer terugkomt hem ‘geestelijc (te) informeren’. De man, de vrouw en de kinderen zitten aan een gedekte tafel te wachten op het voedsel dat God zenden zal; de pastoor heeft immers gezegd dat God zorgen zou. Het duurt lang; om de tijd te korten zingen ze tweemaal een liedje Van mijn heeren van valkesteyn. Als er nog steeds niets komt, gaat de boer boos naar den pastoor, om hem te verwijten dat deze hem voor den gek hield. De geestelijke echter weet hem goed te troosten: de arme, niet de rijke, is Gode welgevallig; voor de rijken is het bijna ondoenlijk om in de hemel te komen, want zij bedriegen hun naaste om maar geld te krijgen. Ook Christus zelf was arm. Men moet niet naar rijkdom en aanzien streven.

roept de arme uit. De pastoor raadt hem aan zijn naam ‘cleyn betrouwen’ weg te werpen en geeft hem een krans ‘perfect geloof’. Als de boer nu vertelt dat zijn vrouw ‘Warachtige liefde’ heet, krijgt hij ook nog een ‘iuweel’, dat niet te koop is: ‘een vrouken geconterfeyt in pampier met gevouwen handen, genaemt volmaecte hope’,

Tevreden en gelukkig gaat de boer terug naar zijn vrouw en samen houden zij een lange lofrede op de liefde. Geloof, hoop en liefde heeft de mens nodig, maar vooral liefde.

Beoordeling.

Het stuk wordt in de litteratuurgeschiedenis een esbatement of klucht genoemd. Dat is het m.i. niet. Wel zou men de eerste 300 regels ongeveer als zodanig kunnen beschouwen, maar zodra de boer voor de tweede maal bij den pastoor is, krijgen we een stichtelijk stuk. Als in het

[pagina 141]

[p. 141]

begin niet de vijf kinderen op het toneel kwamen, zou ik het een tafelspel willen noemen; nu is het beter te spreken van een spel van sinne. Het begin draagt het karakter van een klucht, doch dit staat niet zo vreemd bij een zinnespel (waarin immers vaak de sinnekens in een uitgebreide rol het kluchtig element brengen), als die ± 350 verzen lange moralisatie in een klucht. Het begin is zeer levendig; het is een goede vondst van den schrijver om de vijf kinderen ten toneele te brengen. Hoe zullen de toeschouwers genoten hebben van het tafereeltje van de zeven mensen zittend aan een gedekte tafel, wachtend op het wonder dat niet komt. Maar daarna wordt het stuk vervelend; er zit geen spanning meer in en de tweede helft sluit slecht aan bij de eerste.

Wij bezitten een ander spel over ditzelfde onderwerp, door den Haarlemsen factor Louris Jansz in 1583 geschrevenGa naar voetnoot1). Dit is onmiskenbaar een klucht, al kunnen wij de woorden van Te WinkelGa naar voetnoot2) volledig onderschrijven: ‘zeven kinderen, die tevergeefs om brood roepen en de vader, die ze moet onderhouden, door paus en geus beide geschokt in zijn blijmoedig vertrouwen op Gods vaderzorg. Inderdaad - deze comedie is een tragedie.’ Dit spel is veel levendiger dan het Amsterdamse. Louris Jansz maakte er een anti-katholieke satire van.

Een arme man uit het volk weet niet hoe hij de altijd hongerige magen van zijn zeven kinderen vullen moet. ‘Goet Onderwijs, een doctoor’, zegt hem dat God de vader der kinderen is, hij slechts de pleegvader. Dat gaat hij vlug aan zijn vrouw Lubbeken vertellen. Hij wil naar onzen Lieven Heer toe om het pleeggeld van de kinderen te vragen. Eerst staat de vrouw er aarzelend tegenover, maar al gauw beijvert zij zich met den man samen een rekensommetje op te maken: geld voor voeding, voor kleding van al die kinderen al die jaren; zij komen tot een heel bedrag! Zij gaan naar de kerk, maar de koster vertelt hun dat Onze Lieve Heer weg is:

maar hij geeft hun de raad naar den Stadhouder van onzen Lieven Heer te gaan, die in Rome woont. Daar krijgen zij de kous op de kop: de Paus heeft geen geld, wel ‘Roomse waren’. Daarmee kunnen geen kindermagen gevuld worden!

Of Louris Jansz het Amsterdamse stuk kende, of dat beide gemaakt zijn naar een gemeenschappelijk voorbeeld, weten wij niet.

Het sociale element.

De arme wordt getroost of liever gesust. Hem wordt uitgelegd dat de rijke door zijn manier van leven op aarde om geld te verkrijgen het hemelrijk verspeelt. Niet alleen de armen, ook alle anderen hebben hun eigen last te dragen:

[pagina 142]

[p. 142]

De rijke komt er niet te best af: met liegen en bedriegen tracht hij zijn bezit te vermeerderen.

Het religieuse element.

Het stuk is Katholiek. Geloof, hoop en liefde heeft de mens nodig, vooral liefde. Geloof alleen is niet voldoende; hier gaat de schrijver dus in tegen de Hervormde opvatting van het alleenzaligmakende geloof:

en

Uit dit laatste citaat ziet men dat de schrijver putte uit de brief aan de Corinthiërs, en wel I. Cor. 13, vs. 2, 3 en 13.

zal wel tegen de Hervormden gericht zijn; men denke er dan bij: in tegenstelling met het geloof.

Als de man en de vrouw gaan zingen, dan kiezen zij een oud lied, want ‘de oude döntkens sijn noch de beste.’ Ook dit zinnetje is duidelijk genoeg! ‘Pater noster’ en ‘Te deum laudamus’ kunnen ook op een Katholieken schrijver wijzen.

Toneelaanwijzingen.

Het stuk geeft geen lijst van personen; ook in de tekst zelf staat achter de namen geen verdere aanduiding voor uiterlijk of kleding.

Wanneer de boer voor de tweede maal naar den pastoor gaat, wordt dit niet verteld; dit blijkt pas als hij later weer huiswaarts keert.

Als de boer de krans ‘perfect geloof’ draagt, vraagt zijn vrouw hem waar zijn naam ‘Cleyn betrouwen’ gebleven is; deze naam droeg hij dus eerst op de een of andere manier bij zich. Behalve de krans is er nog een allegorisch requisiet: een papieren beeldje, de hoop voorstellende.

Er wordt tweemaal een liedje gezongen, waarschijnlijk tweestemmig: Van mijn heeren van valkesteyn; zoals de schrijver zegt: een oud lied. Kalff noemt het in Het lied in de Middeleeuwen, p. 247 en Fl. van Duyse in Het oude Nederlandsche lied I, p. 116.

7. Een spel te speelen in tijden van oorloghe van Moortdadich Werck en Manhatighe tanden.

Het handschrift van dit spel is in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel (21648). De laatste regel luidt:

[pagina 143]

[p. 143]

Op het titelblad staat, maar met andere hand: 1551. Ook dit spel is afgeschreven door Reyer Gheurtz, waardoor we weer verschillende oostnederlandse spellingeigenaardigheden aantreffen. We mogen aannemen, dat dit stuk omstreeks 1551 te Amsterdam gespeeld zal zijn, maar of het ook door een Amsterdammer geschreven is, of dat het van een Zuidnederlandse Kamer overgenomen is, valt niet met zekerheid uit te maken. Naast Noordnederlandse vormen vinden we ook Vlaamse. De schrijver maakt de indruk ontwikkeld te zijn; niet alleen is hij goed thuis in de Bijbel, maar ook de geschiedenis kent hij. Misschien is het stuk te Amsterdam geschreven door een daarheen uitgeweken Zuidnederlander. De schrijver laat één der personen zeggen:

En daarom wijst de auteur wellicht meer dan eens op het droevig lot van hen, die van huis en hof verdreven zijn.

Het stuk heeft een proloog en een conclusie; beide staan achter het spel, dat door 5 pausa's in zes delen verdeeld is. Zoals op het titelblad vermeld staat, telt alles tesamen 833 regels (de halve verzen worden voor halve gerekend).

Na het titelblad worden de personen opgenoemd:

Op de laatste bladzij van het handschrift staat een ‘Genealogie vanden wreeden mars’, waarin de in het stuk voorkomende gepersonifieerde slechte eigenschappen in een stamboom verenigd zijn; alle stammen af van den duivel.

Inhoud:

‘Moortdadich werck’ en ‘Manhatighe tanden’, man en vrouw, komen op met allerlei oorlogswerktuigen. ‘Manhatighe tanden’ zal er wel afschrikwekkend uitgezien hebben met haar krijtwitte tanden en rood geverfd gezicht. Zij sommen al hun ‘instrumenten’ op, en vertellen ons dat hun dochter ‘Vreeseloose wille’ heet en ‘alle mannen te sterck’ is. Zij hebben zeer veel discipelen en zullen er nog wel meer krijgen!

‘Donbesculdighe, een lantman’ verschijnt al spinnende ten tonele met zijn vrouw ‘De beschaede’, die een kind ‘De onnoosele’ op de arm draagt. Zij klagen dat ze huis en goed moesten verlaten en nu als bedelaars rond-

[pagina 144]

[p. 144]

trekken zonder onderdak, zij de onschuldig benadeelden. ‘Cracht van ghedooghe als een sibille’ steekt hun een riem onder het hart; zij zal bij hen blijven.

‘Pays’, op een trompet blazend, roept zijn zuster ‘Justicie’. Zij zijn gekleed als pelgrims; zij zijn n.l. uit het land verdreven door oorlog en corruptie. En God heeft hun zuster ‘Wijsheid’ weggenomen om het land te straffen. ‘Justicie’ en ‘Pays’ zullen samen blijven, want zij zijn nauw verbonden door een band: ‘swerrelts welvaert’.

‘De duvel’ ligt in ‘de werlt’; hij begint met de echte duivelsuitroep ‘borha borha’; hij verheugt zich zeer, dat ‘Pays’ en ‘Justicie’ verdreven zijn; hij doet ‘de werlt’ zo schudden en maakt zulke geluiden, dat ‘de Bescaede’, Donbesculdighe’ en ‘Cracht van ghedooghen’ er verschrikt naar kijken. De man wil zijn vrouw naar voren laten gaan om te zien wat er toch aan de hand is met de wereld, maar daar bedankt zij voor:

Per slot begrijpen zij, dat de duivel in de wereld is. Deze roept zijn ‘kinderen’: ‘Moortdadich werck’, Manhatighe tanden’, Corruptie’ en ‘Orlooghe’, die zich alle vier op hun daden laten voorstaan, en zij vertellen den gnuivenden duivel, dat er nog veel meer kinderen van hem in de wereld zijn: ‘sober ontfermen, rebellighe pestilentie, vreeseloose wille, loghenachtighe tonge, wraeckgierighe nijt, ruyme conscientie, luttel beteringe’. Verschrikt luisteren de man en de vrouw daarnaar. Als de duivel en zijn helpers weg zijn, spoort ‘Cracht van ghedooghen’ tot berusting aan. De boer denkt wel dat hij onschuldig is, dat alleen in de steden alle zonden geschieden, maar zij toont aan, dat ook de boeren zondigen.

De duivel roept zijn vier trawanten weer, die ons nog eens vertellen, wat zij al zo brouwen. De schrik moet de toehoorders wel om het hart geslagen zijn! Onder het uiten van zijn geliefde ‘borha borha’ kruipt de duivel met de ‘duvels jongen’ weer in de wereld.

‘Cracht van ghedooghen’ weet één middel voor ‘Donbeschuldighe’ en ‘De beschaede’: bidden, en wel ‘beweende bedinge’, het gebed

Veel voorbeelden worden gegeven van de goede uitwerking hiervan. Het stuk eindigt met een gemeenschappelijk gebed, een refrein op de stock:

Het stuk zelf telt 613 regels, de proloog 174 en de conclusie 46 verzen.

Proloog.

‘Douwe wrock’ en haar man ‘Wraeckghierich voortstel’ hebben de mensen nu zo ver gebracht, dat hun zoon Mars weldra zijn

[pagina 145]

[p. 145]

banden zal kunnen slaken. Ze stoken in alle landen en dat kunnen ze goed, zoals in het Oude en het Nieuwe Testament al gebleken is. Ze geven ons hiervan heel wat voorbeelden, maar daarmee zijn ze nog niet uitgepraat:

De schrijver kent de geschiedenis goed; hij brengt in herinnering hoe vanaf de Assyriërs de rijken steeds door oorlog te niet zijn gegaan (dat van de Meden, Perzen en Grieken) en hoe ook van het grote Romeinse rijk weinig meer is overgebleven dan Duitsland en Italië, die nog maar weinig macht hebben. Ook de inval der Turken wordt vermeld. Met een oproep goed te luisteren eindigt de proloog:

In de ‘Conclusie’ verzoeken ‘Deene’ en ‘Dander’ de toeschouwers het gespeelde in dank aan te nemen.

We ondervinden het zelf, want nering en welvaart zijn kwijnende, maar toch hebben we nog niet te klagen, vergeleken bij de arme mensen die strijden moeten, en wier huis en have verbrand en geroofd wordt. Met een opwekking om te bidden eindigen zij:

Beoordeling.

Dit spel is een tendenzstuk tegen de oorlog en voor de vrede. De ellende van de oorlog wordt ons getoond door de oorlogsinstrumenten, waarbij toelichtingen gegeven worden, maar ook door de beklagenswaardige man en vrouw met hun schreiend kind, die rond moeten dolen omdat hun huis verbrand is. Oorlog is altijd vergezeld van corruptie, zodat niet alleen vrede, maar ook gerechtigheid verdreven is. Het is de schuld der mensen; zij zondigen en daarvoor straft God hen. Erkent Uw zonden en bidt berouwvol tot God, raadt de schrijver aan.

Het onderwerp is vaker behandeld, o.a. door Louris Jansz in 1559Ga naar voetnoot1), die ook wijst op de zonden der mensen als oorzaak van de oorlog, en door De Roovere.Ga naar voetnoot2)

Het stuk is door zijn zes taferelen levendig: er is veel te zien, al zit er weinig actie in. Er is oorlog en daarover wordt geklaagd, meer niet. De schrijver vertelt in eenvoudige bewoordingen, zonder veel uitweidingen of ingewikkelde lange zinnen. De naar verhouding te lange proloog maakt het stuk niet beter. We vinden er dezelfde gedachten in als in het stuk en bovendien tal van aanhalingen uit de bijbel.

Er komen geen als zodanig aangeduide sinnekens in het stuk voor, maar de twee personages van de proloog lijken veel op sinnekens, vooral waar zij al hun heldendaden opsommen, te beginnen met het Oude Testament. Ook ‘Moortdadich werck’ en ‘Manhatighe tanden’ doen aan hen denken; ook zij vertellen vol trots wat zij kunnen doen en zij schelden elkaar daar

[pagina 146]

[p. 146]

tussendoor eens eventjes uit, en bovendien zijn ze toch ook ‘duvels jongen’. Wel komt de in de middeleeuwen zo geliefde duivel ten tonele.

Wat de taal betreft, de schrijver maakt een gematigd gebruik van bastaardwoorden; er staan heel wat aardige en rake gezegden in.

Het sociale element.

De schrijver richt zich fel tegen corruptie:

‘Corruptie’ is aan het woord:

Over de boeren is hij niet goed te spreken: zij moeten niet denken, dat alleen de stedelingen zondigen, zij doen het even zeer.

Het religieuse element.

Dat ‘De bescaede’ er zich op beroemt haar ‘pater noster’ nauwkeurig te kennen kan wijzen op een katholiek schrijver. De talrijke bijbelaanhalingen echter, waaronder ook uit de apocriefe boeken, doen vermoeden, dat ook hij de invloed heeft ondergaan van de moderne geest, die gaarne naar de bijbel grijpt. Hij wijst op de kracht van het gebed, maar over de kerk en haar genademiddelen wordt niet gesproken.

Naar aanleiding van het bidden weet hij ons talrijke voorbeelden te geven, n.l. uit Exodus, Samuel, Koningen, Daniël, Tobias, Judith en de Evangeliën. Een enkele keer vergist hij zich: de geschiedenis van Anna, de moeder van Samuel plaatst hij in Koningen, in plaats van in 1 Samuel. Ook in de proloog geeft hij een hele rij voorbeelden uit de Bijbel.

Toneelaanwijzingen.

‘De werlt’ is zo groot dat de duivel er in liggen kan, en als hij er in is, schudt hij hem heen en weer. KalffGa naar voetnoot1) neemt hierbij aan, dat de wereld de vorm heeft van een bol.

‘Manhatighe tanden’ heeft ‘suver witte tanden, hör aenschijn root gheverwet’; zij is dus gegrimeerdGa naar voetnoot2).

‘Corrupcie’ is behangen met beurzen.

‘Moorddadich werck’ heeft ‘sweerden, daggen en alle instrumenten ten oorloch dienende’; in de tekst worden talrijke voorwerpen opgenoemd; of die ook allemaal op het toneel waren, valt te betwijfelen.

‘Donbeschuldighe’ komt spinnende op; ‘Bescaede’ heeft een kind op de armen, dat af en toe schreit. Zij zegt niets meer te bezitten dan ‘dit potken ende dit canneken’, welke dus ook tot de requisieten behoord zullen hebben. Als ‘Pays’ op komt, lezen we: ‘pays trompt pays’; waarschijnlijk blies zij dus op een trompet.

‘Orloch’ is een ghewapent man. We kunnen ons wel voorstellen hoe hij

[pagina 147]

[p. 147]

er uitgezien zal hebben, maar moeilijker is dat voor ‘Cracht van ghedooghen als een sibille.’

Als de duivel weer in ‘de werlt’ gekropen is, zegt hij nog eens ‘borha borha’ (aanwijzing in de marge van het handschrift).

8. Een Meyspel van sinnen, van menschelijcke broosheit de met swerlts ghenuechte triumpheert inden ghemeynen beyart, lanck 850 reghelen.

Dit spel is in handschrift aanwezig op de Koninklijke Bibliotheek te Brussel (no. 21659). Onder de titel staat ‘thoolen’ en daaronder, met andere hand geschreven ‘ghespeeldt up die camer van In lieft bluyende a^o 1551’. Aan het einde van het stuk lezen we: ‘Jacop Awijts fecit’. We weten dus dat het in 1551 door In liefde bloeyende is opgevoerd; daar Reyer Gheurtz de afschrijver is, zal het spel wel voor die gelegenheid afgeschreven zijn (R. G's afschriften zijn immers alle van 1551-1553). Van Jacop Awijts weten we niets. Wel komen in het stuk Zuidnederlandse woorden en vormen voor; Amsterdamse vormen vond ik niet, maar daaruit kunnen we nog niet opmaken, dat Awijts inderdaad een Zuidnederlander is; ook de Noordnederlandse rederijker, die streeft naar een litteraire taal, gebruikt Vlaamse en Brabantse woorden. Verder kan Awijts een naar Amsterdam uitgeweken Zuidnederlander geweest zijn. Maar ook is het mogelijk, dat hij zijn stuk voor een andere stad schreef en dat In liefde bloeyende het later op zijn repertoire nam. Het woord ‘thoolen’ onder de titel zou doen vermoeden, dat het door Awijts voor een Kamer in Thoolen geschreven is. De naam Awijts komt echter in Thoolse archivalia niet voor en de taal van het stuk vertoont geen Zeeuwse kenmerken, noch wat de woordvoorraad betreft noch wat betreft de rijmklankenGa naar voetnoot1). In zijn ‘Lijst van rederijkkamers’ noemt Schotel slechts de plaatsnaam Thoolen zonder meer. Kops zegt in zijn Schets eener geschiedenisse der rederijkersGa naar voetnoot2) op p. 240 dat een ‘Meyspel amoreus, daer Pluto Proserpinaontscaect’ in 1534 te Tholen werd gespeeld, maar waaraan hij dit ontleent vertelt hij niet. Van dit laatstgenoemde stuk zegt KalffGa naar voetnoot3), dat het in 1519 te Gent geschreven is en te Dendermonde voor het eerst gespeeld. Verder is van de Thoolse kamer alleen bekend, dat zij in 1597 opgeheven werd bij resolutie van 17 November 1597, waarbij baljuw, burgemeesters en schepenenen de keuren terugeisten van den prins van de Camer van Rethorica Anthoni Leys en verdere samenkomsten verbood; ook Corn. Breyl ‘als knape van de Camer’ werd op het stadhuis ontboden. Waarom de Kamer opgeheven werd, weten we niet. In 1614 verzochten de Thoolse rederijkers de regering hun Kamer weer te mogen oprichten (Stadsrekeningen van Thoolen, 16 Juni 1614); het antwoord is ons niet bekend. Dit is alles wat we weten van een Kamer te Thoolen.

[pagina 148]

[p. 148]

Na het titelblad staat een lijst van personen, en op de daaropvolgende bladzijde het begin van een proloog, die beide echter doorgehaald zijn, daar de afschrijver zich vergist had met een ander stuk. Daarna komt de lijst van personen:

Hieronder volgt een uitvoerige toneelaanwijzing, waarop ik later terugkom. Het stuk is door twee pausa's in drie delen verdeeld en telt 850 verzen. Een tooch stelt Christus aan het kruis voor.

Inhoud.

‘Menschelijcke broosheit, een iongelinck’, klaagt tot God dat zijn liefde voor ‘Swerrelts ghenuechte, een huere’, zo groot is, dat zijn ziel er schade door lijdt; ‘tprofijt der zielen’ heeft hij verjaagd. Maar de sinnekens ‘Cranck wederstaen’ en ‘Wulpsche doolinghe’ vertellen hem, dat hij zo gelukkig is als hij maar wensen kan, want ‘Swerrelts ghenuechte’, de mooiste en liefste vrouw ter wereld, houdt zo zeer van hem dat

‘Menschel. broosh.’ spreekt de naderende ‘Swerrelts ghenuechte’ met zeer vleiende en verliefde woorden aan; ‘Swerrelts ghen.’ doet niet voor hem onder. Zij overschat zichzelf echter niet:

geeft ze ‘Menschel. broosh.’ ten antwoord, als hij zegt dat wie haar niet zou beminnen wel een ‘hertsinnich stinckende verwaent hauteyn’ zou moeten wezen. Zij noodt hem in haar huis, ‘Couvre van als’, waar veel taveernen zijn en bordelen, wat naar de zin is van ‘Menschel. broosh.’:

Nu is het Cranck toch even te erg; hij verzucht:

Als ‘Swerrelts ghenuechte’ dan nog zegt dat de dochters van zeven vrouwen ‘Menschel. broosh.’ ten dienste zullen staan, n.l. alle zonden die uit de hoofdzonden voortspruiten, schrikt ‘Wulps’:

‘Menschel' broosh.’ is echter zo onder de bekoring, dat hij roekeloos is:

[pagina 149]

[p. 149]

Nu volgt een ‘pausa’, waarin muziek gemaakt wordt.

‘Vraye predicacie, aenhebbende een choorcleed’, tracht tevergeefs ‘Menschel. broosh.’ van het slechte pad af te houden. Het zou hem nog wel gelukt zijn als ze samen waren geweest, maar de sinnekens zijn er bij! ‘Menschel. broosh.’ luistert eerst wel aandachtig. ‘Eest ooc so quaet’? vraagt hij, waarop ‘Vraye pred.’ zegt, dat alle geestelijken er in hun preken op wijzen hoe de ziel verloren raakt van hem die op aarde leeft met de ‘helsche vianden’. Waarom, vraagt ‘Menschl. broosh.’, letten de geestelijken dan niet beter op hun eigen levenswandel?

verdedigt ‘Vraye predicacie’ de geestelijken, en hij houdt ‘Menschelijcke broosh.’ voor, dat hij wel de splinter ziet in het oog van een ander, maar niet de balk in het zijne. Hij tracht door bijbelvoorbeelden ‘Menschelijcke broosh.’ nog te winnen, maar het is vruchteloos; deze zegt zelf:

‘Vraye predicacie’ trekt zich terug, en de overigen gaan met ‘Swerrelts ghenuechte’ ‘in den ghemeenen beyart’, in de kamer van ‘Onversaedelijcke begheerte’ ‘confijte buefvrije’ eten en ‘sgheests belemmeringhe’ drinken. Hier komt ‘Orboorlijck comenschap’ bij hen om ‘pronosticaties’ (voorspellingen), ‘ghetuyghenisse van plaeghen’ en almanakken, ‘guede rekeninghe’ geheten, te verkopen; de maker is ‘laet sonden’. Tot zijn ontsteltenis leest ‘Menschel. Broosh.’ in de almanak, dat hij in handen van den duivel zal vallen, zo hij blijft omgaan met ‘Swerrelts ghenuechte’ en de haren, maar deze weten ‘Orboorlijck Comenschap’ de deur uit te werken en ‘Menschel. Broosh.’ weer op te vrolijken. Maar dan komt een ‘vierrueper’, ‘Bescut voer scaede’ geheten, binnen:

n.l. het vuur van caritate, want

Maar ‘Menschelijcke Broosh.’ laat zich niet van streek brengen:

‘Bescut voer scaede’ waarschuwt voor het eeuwige vuur, waar de rijke vrek en hij die ‘Swerrelts ghenuechte’ volgt, in terecht komen. De anderen maken gekheid over zijn woorden, en als zij hem dreigen te schoppen, gaat hij weg:

Nog eenmaal klinkt zijn roep:

[pagina 150]

[p. 150]

Na een pausa komen ‘Inwendich berueren’ en ‘Natuerlijck beseffen’, twee ‘gheestelijcke mans personages’, op. Zij vertellen ‘Menschel. Broosh.’, die zij ontmoeten als hij een ‘meye’, ‘oorspronck van quaede’, bij zijn liefste wil gaan planten, dat hun moeder, ‘de Gracie Godts’, hen gestuurd heeft om hem te bekeren. Dat treft ‘Menschel. broosh.’, dat ‘de Gracie Gods’ nog om den zondaar denkt. De sinnekens, die eerst spotten met ‘Inwendich berueren’ en ‘Natuerlijck beseffen’, durven al gauw niets meer zeggen, zwijgen totdat zij aan het einde van het stuk hun schampere stem nog eens laten horen. Het kwaad, door ‘Swerrelts ghenuechte’ bedreven en waardoor ‘'tProfijt der zielen’ verdreven is, wordt aan de hand van vele bijbelvoorbeelden aangetoond. ‘Menschelijcke broosh.’ is onder de indruk, maar kan zich nog niet dadelijk van zijn liefde voor ‘Swerrelts ghenuechte’ los maken:

Hij heeft ‘Swerrelts ghenuechte’ beloofd de mei, die hij hier bij zich heeft, ‘oorspronck van quade’, te gaan planten. Doe het niet, zegt ‘Inwendich berueren’:

Een gordijn wordt weggeschoven, ‘Menschelijcke broosheyt’ aanschouwt Christus aan het kruis en geeft zich gewonnen.

Het gordijn wordt dichtgetrokken. ‘Menschelijcke broosheyt’ wil ‘tProfijt der zielen’ gaan zoeken; deze woont ‘int gheloove werckende caritaeten’, waar ‘eeuwich welvaert’ de waard is; ‘Goede wille’ en ‘Walghing van sonden’ zal hij als dienaren meekrijgen, terwijl de sinnekens de aftocht moeten blazen.

Beoordeling:

Dit stuk steekt boven de andere Amsterdamse spelen uitGa naar voetnoot1), daar er hier naar gestreefd is - en met succes - een karakterontwikkeling te geven en de innerlijke tweestrijd van den zondaar, die zich zijn zonde bewust is. De hoofdpersoon ‘Menschelijcke broosheit’ is niet een allegorische abstractie, doch een mens van vlees en bloed, zoals wij allen zijn. Hij is niet, zoals in andere stukken vaak, in zonden verstrikt zonder het zelf te weten; evenmin wordt hij ineens, zonder overgang, bekeerd. Het spel begint met de klacht van ‘Menschelijcke broosheit’ tot God, dat hij niet weet wat

[pagina 151]

[p. 151]

hij doen moet: zijn liefde voor wereldse genietingen is zo groot, dat al het andere daarbij in het niet verdwijnt; hij is bedroefd, want hij weet dat hij verkeerd handelt. Maar op dit tijdstip in zijn leven overheerst in hem één eigenschap: zucht naar zinnelijk genot; hij weet het, hij wil er tegen vechten, maar toch biedt hij slechts slappe tegenstand, zodat hij geheel verward raakt in de strikken van de wellust. Voor een ernstig woord is hij dan niet vatbaar, al blijft hij zich van zijn zonde bewust:

Ook angst voor de hel kan hem niet afhouden van het slechte pad, al slaat hem wel soms even de schrik om het hart. Voor de noden van zijn medemens blijft hij blind. Maar als zijn zondig leven a.h.w. het toppunt heeft bereikt, dan wordt er iets in hem wakker: een innerlijke stem waarschuwt hem, hij voelt dat God hem zal willen vergeven; toch aarzelt hij nog, hij kan zich niet ineens van zijn vroegere leven losmaken, totdat de betekenis van Christus' zoendood tot hem doordringt; berouwvol belijdt hij dan zijn zonden.

De sinnekens zijn hier alleen de verpersoonlijking van slechte eigenschappen van ‘Menschelijcke broosheit’ - zij zijn dan ook altijd bij hem - en vervullen daarnaast niet ook nog een komische rol, zodat wij in dit spel de lange samenspraken vol gesnoef en ruzie missen. Alleen op het laatst, als zij de aftocht moeten blazen, herkennen we in hen het gewone type. Zij moeten vertrekken omdat ‘Menschelijcke broosheit’ twee andere gezellen meekrijgt op zijn levenspad: de wil tot het goede en afkeer van zonden, om het zo maar eens uit te drukken: twee goède sinnekens.

In karaktertekening is het dus beter dan vele andere stukkenGa naar voetnoot1); wel is de schrijver onmiskenbaar een kind van zijn tijd in de keuze van woorden en beelden; typische staaltjes van rederijkerstaal vinden we vooral waar ‘Menschelijcke broosheit’ en ‘Swerrelts ghenuechte’ elkaar vleien en zoete woordjes zeggen. Ook bij hem hebben alle voorwerpen allegorische namen. Erg bedreven in de verskunst is hij niet; hij stelt zich tevreden met eindrijm en soms binnenrijm; geen refrein of rondeel treffen we aan. Waar hij zijn taal sierlijk wil doen zijn, vooral in de zoëven genoemde liefdesbetuigingen, maakt hij een overvloedig gebruik van bastaardwoorden. Opmerkelijk is dat hij verscheiden malen zijn beelden aan de natuur ontleent. Zo klaagt ‘Vraye predicatie’ bij voorbeeld:

en ‘Menschelijcke broosheit’ zegt, sprekende over ‘Swerrelts ghenuechte’:

Er zit gang in het stuk en afwisseling door de verschillende personen die optreden. Wel worden de handeling en het betoog tweemaal onderbroken

[pagina 152]

[p. 152]

door een opsomming van voorbeelden aan de bijbel ontleend, maar die hoorden de zestiende-eeuwse toeschouwers graag!

‘Meyspelen’ vinden we vaker bij de rederijkersGa naar voetnoot1). Zo ook de ‘Mey’ als kruissymbool. Hiervoor denke men slechts aan het blazoen van In liefde bloeyende: een eglantier in de vorm van een kruis, waaraan Christus genageld is. De voorstelling van Christus als de ‘ware Mey’ is trouwens al middeleeuws. KalffGa naar voetnoot2) rekent ons spel tot het Verloren Zoon-type. Ook dit type komt veel voor: de mens die in zonden verstrikt is todat hij door Christus zich bekeert. Hieronder, bij de spelen van In liefde vierich, zal behandeld worden Een spel van sinnen hue mennich mensch suect thuys van vreeden, dat vrijwel dezelfde inhoud heeft als dit stuk (het is echter geen Meyspel); dit zowel als het Meyspel van Heynzoon Adriaenz. kunnen we tot het type van de Verloren Zoon-drama's rekenen.

Ook dat de verhouding van den mens tot het zondige leven ons getoond wordt als een liefdesverhouding, wat we in deze spelen aantreffen, is een bij de rederijkers geliefkoosde voorstelling.Ga naar voetnoot3)

Het sociale element.

In ‘Den ghemeenen beyaert’ komen mensen van allerlei slag, maar de armen komen er niet; voor hen is

vraagt ‘Swerrelts ghenuechte’. De sinnekens beklagen de armen.

Het religieuse element.

De schrijver stelt zich niet op een bepaald (Katholiek of Hervormd) standpunt. Wel worden de geestelijken gelaakt: iedereen komt in ‘de ghemeenen beyaert’:

Enige malen wordt er gespot. Zo vraagt een der sinnekens van ‘Bescut voer scaede’: ‘Wat bisscop is ditte?’ en ‘Wulpsch’ zegt van ‘Inwendich berueren’:

‘Menschelijcke broosheit’ verzekert ‘Swerrelts ghenuechte’ tevreden te zijn, zolang hij maar koster mag blijven in haar kapel.

Op de nieuwe geest wijst het vaak citeren van de bijbel, ook van de allicht minder bekende apocriefe boeken. Zo vinden we o.a. aanhalingen uit het tweede boek Paralippomenon. Ook spreekt hij over ‘het openbaeren van

[pagina 153]

[p. 153]

Ysodorus’ en geeft dan een verhaal hoe de Thessaliers boven op een berg offerden aan Appollo en Liberbacchus, d.w.z. zij dachten daar alleen aan wellust, wijn en vrouwen; God, hierover vertoornd, strafte ze, zodat er niet één weer naar beneden keerde. Met Ysodorus zal hier wel Isidorus van Sevilla bedoeld zijn, de later heilig verklaarde bisschop, die van ± 560-636 leefde en een groot kenner der klassieken was. Onze schrijver spreekt nog een keer over de Grieken, wanneer ‘Menschelijcke broosheit’ zegt ‘Swerrelts genuechte’ niet te kunnen laten varen

Dat Menschelijcke broosheit zegt:

kunnen wij in Hervormde zin opvatten (het alleen-zaligmakende geloof), maar dan naderen we al het gevaarlijke ‘hinein-interpretieren’; ook een Katholiek kan aandringen op dieper en inniger geloof. We zullen hier wel te doen hebben met een trouw zoon der Kerk, aan wien de nieuwe tijd niet zonder sporen voorbij is gegaan. Dat zijn geloof in hem leeft, mogen zijn woorden aan het slot van het stuk getuigen:

Toneelaanwijzingen.

Zoals reeds gezegd, er staat onder de lijst van personen een uitvoerige toneelaanwijzing. Er moet zijn:

een prieel, verchiert met veel schoone meyen, vör met eender poorten; daer up staende een rolle ghescreeven Couvre van als. Item besijden den prieele muet staen een camer daer uyt sal hangen een swert peert met vier sadels upt lijf, gheheeten den ghemeen beyaert, en de camere muet heeten onversaedelijcke begheerte.

Bij de herberg ‘den ghemeen beyaert’ vinden we zowel de gedachte aan de vier Heemskinderen als de zestiende-eeuwse betekenis van het woord ‘beyaert’ = doorgangshuis. In de eerste pausa wordt muziek gemaakt: ‘hier muetmen speelen mennighehande snaerspel’. Later lezen we: ‘hier eetense en drinckense met hen vieren inden ghemeenen beyart’. Herbergen vinden we vaak bij de rederijkersspelen en over de eet- en drinkpartijen sprak ik reeds.

De ‘vierrueper’ komt met nagenoeg dezelfde woorden op als de waker ‘Schriftuerlijcke hoede’ in Tspel van de CristenkerckeGa naar voetnoot1):

De tooch toont ons Christus aan het kruis; een gordijn wordt open en later weer dicht geschoven.

Over de kleding geeft de lijst van personen ons niets. Uit het stuk leren we, dat ‘Menschelijcke broosheit’ ‘chierlijck ghecleed’ is,

‘Vraye predicacie ‘een choorcleed aanheeft, en

‘Orboorlijck coomenschap’ opkomt ‘met eender meersen aen den hals’.

[pagina 154]

[p. 154]

9. Spel van sinne op de vraghe:
Wie den meesten troost oyt quam te baten
Die schenen te sijn van Godt verlaten.

Door In Liefde bloeyende gespeeld in 1561 op het Landjuweel te Rotterdam. Dit spel is met de andere op het Landjuweel vertoonde stukken gebundeld en uitgegeven in 1564 te Antwerpen bij Willem Silvius.Ga naar voetnoot1) In zijn voorrede vertelt hij, die ook de spelen van het Antwerps landjuweel uitgaf, verzocht te hebben deze te mogen drukken, niet alleen om de rederijkerskunst te bevorderen, maar ook opdat men opgewekt zou worden

Het spijt hem dat het een paar jaar geduurd heeft, en nu haast hij zich het boekje nog te doen verschijnen vóór het rederijkersfeest, dat St. Jansdag te Gouda gehouden zal worden. Men vraagt zich af: waarom? Moesten de factors nog hieruit putten voor hun te schrijven stuk voor dit feest? Want we kunnen toch niet aannemen, dat men op een feest verscheen met een stuk van een ander, al hebben we al herhaaldelijk gezien, dat de Kamers vaak stukken van broederverenigingen op hun repertoire namen.

Het titelblad van dit boekje, dat o.a. in de Universiteitsbibliotheek van Utrecht aanwezig is, luidt:

Spelen van sinne vol schoone allegatien loflijcke leeringhen ende schriftuerlijcke onderwijsinghen.

Op de vraghe

Ghespeelt ende verthoont met octroy der Conincklijcker Ma^t. binnen die stede van Rotterdam / bij de neghen Cameren van Rhetorijcken / die hem daer ghepresenteert hebben den XX. dach in Julio / Anno 1561.

Daaronder een vignet (een engel met de bijbel) met het woord ‘scrutamini’. Daaronder:

Tot Antwerpen. Op de Camerpoort brugghe / inden gulden Enghel / bij Mr. Willem Silvius / Drucker der Con. Ma^t.

An. MDLXIIII.

Na het titelblad komt het ‘privilegie’. Het boekje opent met de ‘Chaerte’, van de Rotterdamse Kamer ‘De blauwe Acoleyen’, de vermelding wie prijzen heeft gewonnen en het welkomstlied. Dan volgen de negen sinnespelen. Hierbij ingebonden zijn de op het landjuweel gehouden refereinen int vroede, int amoreuse en int sotte, en de daar gezongen liedekens. Amsterdam won de eerste prijs van het ‘verste incomen’; de opperste prijs van het referein int amoreus; de tweede van de liedekens; eveneens een tweede prijs voor den sot en voor ‘t' constighste vieren’. Opmerking verdient, dat er bij de opsomming van de prijzen staat: de Rhetorijck Camer van Amsterdam; de naam wordt niet genoemd; daar er twee Haarlemse Kamers aanwezig waren, worden die onderscheiden in de Oude en de Jonge Kamer. De drie refereinen van In liefde bloeyende zijn ondertekend met de zin-

[pagina 155]

[p. 155]

spreuk: ‘Heer buycht mijn hert’, welke spreuk wij ook aantreffen aan het slot van het spel, samen met die van de Kamer.:

Boven de lijst van personagien van het Amsterdamse spel is het blazoen van In liefde bloeyende afgebeeld.

Personagiën:

Het stuk is door vier pausa's in vijf taferelen verdeeld en bevat een prolooch, een conclusie en een tooch, ‘Christus wasschende sijn discipulen haer voeten’. Het spel is 1074 verzen lang; er komen zes rondelen in voor, waarvan één een ‘dubbel rondeel’ is, gezegd door de twee sinnekens.

Inhoud:

De proloog heeft hier de taak van het tegenwoordige programma: de inhoud wordt aangekondigd. Hij wordt door twee sprekers gezegd. Het stuk zelf begint met een klacht van ‘Vercondigher des woordts’ en ‘Goede onderwijsinghe’, dat ‘de Jotsche natie’ van het rechte pad is afgeweken en dat nog wel, terwijl God juist voor haar zo goed is geweest. Dan volgt een opsomming van wat God voor de Joden gedaan heeft. Maar deze ontstalen Hem zijn glorie door het Gouden Kalf te aanbidden; zij doodden zijn profeten en hebben tenslotte Zijn Zoon gekruisigd. Daarom heeft God aan ‘Vercondigher des Woordts’ en ‘Goede onderwijsinghe’ opdracht gegeven de Heidenen de verlossing door Gods woord te brengen; doch eerst zullen ze proberen ‘t'Jotsche gheslacht’ tot inkeer te bewegen. Daartoe gaan ze naar ‘Jotsche natie’, die in het ‘huys van welden’ zit met haar lief ‘Alderley boosheyt’ en de sinnekens ‘Wangheloof’ en ‘Eyghen wille’. Nog voordat zij bij het huis aangekomen zijn, horen zij muziek van achter de gordijnen, snarenspel en zang. ‘Vercondigher des woordts’ schuift de gordijnen open en tracht tevergeefs ‘Jotsche natie’ te bekeren; ook de bijbelse voorbeelden, zoals de lotgevallen van de bewoners van Sodom, van Jesabel en van Jerobeam, kunnen haar niet af brengen van haar voornemen om zo veel mogelijk te genieten van de aardse geneugten. De sinnekens lachen om die vergeefse moeite! ‘Vercondigher des woordts’ en ‘Goede onderwijsinghe’ gaan weg om nu de heidenen te bekeren:

[pagina 156]

[p. 156]

De sinnekens hoeven niet bang te zijn voor de plannen van de twee predikers, want

en

En bovendien, ‘Vercondigher’ en ‘Goede onderwijsinghe’ willen slechts bekeren

De sinnekens hebben de heidenen al zo veel goden gegeven: Mercurius, Mars, Neptunus, enz. Ze sommen er heel wat op en vertellen ons erbij, wanneer de verschillende goden aangeroepen moeten worden.

Helemaal gerust is ‘Wangheloof’ toch niet, en als zij ‘Die vercoren Heydensche natie’ horen aankomen en zichzelf afvragen of Jezus de Messias zal zijn, raden zij haar gauw aan, vast te houden aan het oude geloof. ‘Heydensche natie’ weet dat het aardse met de dood eindigt, en zij heeft nu juist iets vernomen over de onsterfelijkheid van de ziel, waarop ‘Wangheloof’ karakteristiek antwoordt:

Als ‘Heydensche’ meer wil weten van den Zaligmaker, gaan ze uit een ander vaatje tappen: Hij is alleen gekomen voor de Joden, Zijn eigen volk; U haat Hij, want Uw voorvaderen heeft Hij terwille van de Joden verdreven. Daaruit blijkt, antwoordt ‘Heydensche’, dat Hij de Heer der Heren is, want al onze afgoden hebben niet kunnen helpen. Als ‘Heydensche’ weg is, zuchten de sinnekens in een rondeel over deze tegenslag.

‘Vercondigher’ en ‘Goede onderwijsinghe’ vinden ‘Heydensche’ slapende. Zonder dralen wekken ze haar:

Zij vertellen haar dat God ‘geen uitnemer der personen’ is, en dat Jesaja reeds gezegd heeft:

Het ‘decxel’ is de onwetendheid, die nu door ‘Vercondigher’ en ‘Goet Onderw.’ weggenomen wordt. Met nog meer voorbeelden uit de bijbel weten zij ‘Heydensche’ te overtuigen, dat God niet alleen voor de Joden is, en dat allen gebenedijd zullen worden door Zijn ‘saet’:

Hierop volgt een eenvoudig dankgebed van ‘Heydensche’, die zich zondig weet. Om Christus' grote liefde waardig te zijn, zal ‘Heydensche’ de naastenliefde betrachten.

De sinnekens, vooral ‘Wangheloof’, zijn bang, dat ‘Heydensche’ voor hen verloren zal zijn, maar ze spreken zichzelf moed in. Zij maakten immers

[pagina 157]

[p. 157]

dat de Joden het Serpent gingen aanbidden, en ook Salomo, Jerobeam, Achab en Jesabel brachten zij tot afgoderij. En zo zullen zij het wel klaar weten te spelen dat ‘Heydensche’ God slechts met de mond belijden zal en dat ze het Kruis zo zal vereren, dat ze Christus vergeet. Elkaar, in een rondeel, nog eens tot flinkheid aansporend, gaan ze weg.

Als ‘Heydensche’ tegen ‘Vercondigher’ en ‘Goede onderw.’ klaagt over de zwakheid en de zonde van het vlees, tonen deze haar ‘Christus wasschende sijn discipulen haer voeten’: alleen in Christo, ‘die levende fonteyn’, zult ge van zonden rein worden. Zoals Esther, toen de Joden sterven moesten, hun voorspraak was, zo is Christus voor U gekomen, toen gij door Uw zonden de eeuwige dood had verdiend.

Tot slot wijst ‘Vercondigher’ ‘Heydensche’ er op, dat God geen uiterlijk vertoon of offer wil; alleen

In de Conclusie wordt het stuk door twee spelers toegelicht:

Weest ootmoedig, vreest Gods geboden, bidt, dat gij niet zult dolen door ‘eyghenwille’ en ‘wangheloof’.

Beoordeling.

Het is een zwak stuk: er wordt niet de minste poging tot karaktertekening gedaan; ‘Jotsche nacie’ wil slecht zijn, ‘Heydensche nacie’ wil zich bekeren. Maar op een andere manier heeft de schrijver spanning in zijn stuk weten te brengen: door de sinnekens. Hun taal is zo levendig, dat de toehoorders zich wel ingespannen zullen hebben geen woord ervan te verliezen; het moest hun wel aangenaam zijn en hen strelen, dat er op het toneel gesproken werd in dezelfde bewoordingen als zij dat onder elkaar doen. De schrijver moet heel dicht bij het ‘volk’ gestaan hebben om zo te kunnen schrijven.

Ik wil hier één voorbeeld geven:

‘Wangheloof’ en ‘Eyghen wille’ snoeven wel, dat ze er voor zullen zorgen dat ‘Heydensche’ alleen maar ‘met de mond’ zal geloven, en dat ze tot afgoderij zal vervallen, maar we zien ze niet meer verschijnen om hun krachten op ‘Heydensche’ te beproeven. Hierdoor maakt het stuk de indruk, dat de schrijver zijn plan niet goed uitgewerkt heeft. We kunnen immers niet veronderstellen, dat de auteur ons wou laten zien dat de bekering der mensen toch altijd maar tijdelijk is, dat ze toch weer terugvallen tot wangeloof.

[pagina 158]

[p. 158]

Het religieuse element.

Volgens KalffGa naar voetnoot1) is dit spel Katholiek, evenals alle andere op dit Landjuweel vertoonde stukken. Wat de rederijkers in 1539 te Gent wel durfden zeggen, durven ze in 1561 niet meer. Zo was dan ook op de Chaerte het verzoek te lezen:

Het zou ons te ver voeren, de negen spelen één voor één onder de loupe te nemen om uit te maken op welk godsdienstig standpunt de auteurs stonden, maar voor het Amsterdamse stuk wil ik zulks wel doen. Het spreekt van zelf, dat ik niet verder kan gaan dan een gissing, want het staat wel vast, dat men op dit Landjuweel niet openlijk voor de Hervorming durfde strijden. Indien de auteur dan toch Hervormingsgezinde neigingen had, heeft hij ze wel zo verbloemd verkondigd, dat hij bij een eventuële beschuldiging zich gemakkelijk zou kunnen verdedigen. Gaan we er van uit dat het stuk Katholiek is, dan wilde de schrijver ons dus zonder meer vertellen, dat Christus, toen de Joden niet geloofden, dat de Messias gekomen was, de heidenen verlost heeft, de heidenen, die aan Neptunus, Mars en nog zovele andere goden geloofden. In de tirade, waarin de sinnekens heel wat Romeinse goden opnoemen, ziet KalffGa naar voetnoot2) ‘spot met de klassieke godenkraam’. Zeker zagen vele Katholieken een ketters gevaar in de herleving der Oudheid, maar zou het grote publiek bij een rederijkersfeest dit ook vinden, of zouden ze er niet eer trots op zijn, dat de Oudheid ook nader bij hen was gekomen? Nemen we aan, dat de schrijver Hervormde tendenties had (en nu laten we in het midden of hij de Katholieke kerk zou willen hervormen of wel, dat hij een volgeling was van een der protestantse secten), dan kunnen we in de genoemde tirade zien niet een spot met de klassieke goden, maar een aan de kaak stellen van de langzamerhand als goden vereerde Katholieke Heiligen. Ook de bijbelse voorbeelden, die bijna alle betrekking hebben op het dienen van afgoden, zijn dan in dit licht te bezien; men denke b.v. bij het aanbidden van het Serpent aan de verering van reliquieën en het toeschrijven daaraan van bovennatuurlijke kracht. Ook dat de sinnekens willen maken, dat ‘HeydenscheNacie’ zo zeer zal hechten aan het crucifix, dat zij Christus vergeten zal, is dan gericht tegen de Katholieken, die wel allen een crucifix in hun huis hebben, maar Christus vergeten, niet naar Zijn woorden leven.

Dat de schrijver niet slechts de geschiedenis van de Joden en heidenen heeft willen geven, maar er een diepere bedoeling mee had, blijkt uit de volgende zin van de conclusie:

Dat ‘Vercondigher des woordts’ en ‘Goede onderwijsinghe’, vóórdat ze naar de heidenen gaan, trachten ‘Jotsche nacie’ tot inzicht van haar zonden te brengen, kan betekenen dat er vergeefse pogingen gedaan zijn om de Katholieke kerk te zuiveren.

[pagina 159]

[p. 159]

Het spotten van de sinnekens met de Hervorming bewijst nog niet, dat de auteur ermee instemt. (Men vergelijke hiervoor het spel van Jan Thönisz: Hue mennich mensch sueckt het huys van vrede). Zij spotten tweemaal: ‘Heydensche nacie’ zal wel weer bij hen terugkomen, zeggen ze, want

en ze zullen haar vertellen

En evenals in het spel van Jan Thönisz wekken ze op te blijven bij het oude geloof.

Al kunnen we hiermee niet bewijzen, dat de schrijver Hervormings-gezind was, toch kunnen we vaststellen dat uit niets zijn Katholicisme blijkt. Maria, de Kerk en hare genademiddelen worden niet genoemd. Het stuk eindigt met de woorden

terwijl b.v. het hierachter afgedrukte Tafelspel, dat een onloochenbaar Hervormd karakter draagt, luidt:

Toneelaanwijzingen.

Er wordt tweemaal muziek gemaakt en gezongen achter de gordijnen, die dan later door ‘Vercondigher des woordts’ opengeschoven worden. We zien daar ‘Jotsche nacie’, ‘Alderley boosheyt’ en de sinnekens zitten eten en drinken. Later moeten ze opgestaan zijn, want we lezen de volgende toneelaanwijzing:

In een volgend tafereel moet aangegeven zijn waar de grens van het ‘Heydensche’ gebied is, want ‘Vercondigher des woordts’ en ‘Goet onderw.’

en zij vinden aangeduid waar zij zijn:

Het publiek wordt toegesproken aan het slot van de proloog:

en in de conclusie, die geheel tot de toeschouwers gericht is.

10. Tafelspel van twee Personagien / d'een genaemt Moetwilligh bedrijf / een Krijghsman / ende d'ander een Boer / geheeten den gemeenen Huysman.

Dit spel is samengebonden met twee andere tafelspelen, een referein en twee liedekens, die weer in één band zijn verenigd met enkele andere stukken. Het eerstgenoemde gedeelte is te Amsterdam gedrukt bij de weduwe van Gijsbert de Groot. Er is geen jaartal vermeld. Het werkje is in de Bibliotheek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te LeidenGa naar voetnoot1).

[pagina 160]

[p. 160]

Aan het slot staat:

en daaronder een tweeregelig gedichtje:

Professor Kalff vraagtGa naar voetnoot1): Dichtte Spieghel het? Maar verder gaat hij hier niet op in. Spieghels zinspreuk luidt: ‘deught verheugt’. Het is niet erg waarschijnlijk, dat hij die soms veranderen zou tot ‘verheugt in deugt’. Wanneer we dit tafelspel vergelijken met Spieghels Numa ofte AmptsweygheringeGa naar voetnoot2), vinden we geen punt van overeenstemming. Hierbij zij opgemerkt, dat ongelijksoortig materiaal vergeleken wordt, want Numa is een ernstig stuk en zelfs de twee ‘boerterijen’ die er in voorkomen, hebben een diepere ondergrond, terwijl dit tafelspel een klucht is, zij het ook geschreven met een vooropgezette bedoeling. Deze blijkt uit het slotrondeel:

en

Ook in het bij dit tafelspel ingebonden andere stuk: Tafelspel van twee Personagien, den eenen een Schipper / genaemt Jaep-selden-t'huys / ende d'ander een boer / Jasper-goetbloet vinden we een ernstige toon. Nadat beide personen elkaar van hun bedrijf verteld hebben, geven zij ieder het gezelschap een geschenk: nering en welvaart. Onder dit stuk staat:

Daar ‘hout vreed' altijt’ ook in ons stuk voorkomt, is het niet onmogelijk dat beide spelen van één auteur zijn, al blijft dan onverklaard ‘verheucht in deucht’ bij het ene en ‘'t Is uyt jonsten begrepen’ bij het andere spel. Beide stukken hebben weinig of geen litteraire waarde; het spel van den schipper en den boer is langdradig; dat van den soldaat en den boer is vlotter, mede door de vele aardige volksuitdrukkingen; er zit actie, zelfs enige spanning in.

Ons spel telt ongeveer 500 regels; het eindigt met een rondeel.

Inhoud.

‘Moetwilligh bedrijf’ komt om ingekwartierd te worden bij den ‘gemeenen Huysman’. Met een grote mond eist hij goede kost, bier en wijn en twee daalders per dag, omdat de boer eigenlijk twee soldaten in de kost moest hebben volgens de briefjes die hij bij zich heeft. Wijn is er niet te krijgen. Dan maar drie daalders per dag! De boer, arm, doordat al zovelen bij hem ingekwartierd zijn geweest: Spanjaarden, Italianen, Engelsen, Schotten en Moffen, zegt niets te kunnen geven dan eenvoudige goede ‘huysmanskost’. Maar de soldaat, daar niet mee tevreden, geeft hem een flink pak slaag. De boer vindt het nu raadzamer bier en drie daalders te gaan halen.

[pagina 161]

[p. 161]

zegt de soldaat, nu hij alleen is; misschien is de krijgsman zelf toch nog zo kwaad niet, maar hij treedt zo bars op, omdat anderen dat ook doen, want

De boer komt terug met het geld en bier; hij wil het den soldaat zo goed mogelijk naar de zin maken en schenkt hem telkens weer bier in. Als hij het eten op tafel brengt - hij moet dat zelf doen, want zijn vrouw en kinderen zond hij met de meid naar de stad, zodra hij hoorde dat er weer soldaten zouden komen - is ‘Moetwilligh bedrijf’ niet tevreden en zegt daarom dat de boer er op rekenen moet, dat er 'savonds vijf gasten zullen komen. Hierover is ‘de gemeene Huysman’ zeer ontdaan. Gasten of nog meer geld, zegt de soldaat, dreigend met weer een pak slaag. Maar nu is de maat vol. Met een vork gewapend jaagt de boer ‘vechtend voor 't lege nest’ den soldaat op de vlucht. Toch is ‘de gemeene Huysman’ niet de overwinnaar. Hij zal naar de stad moeten vluchten, bang voor de wraak van ‘Moetwillich bedrijf’.

Beoordeling.

Door zijn actuele onderwerp en zijn vele aardige gezegden zal het stuk bij de toehoorders wel in de smaak gevallen zijn. Het middengedeelte, waar de beide personen samen zitten te drinken, is wat lang gerekt; daar vervalt de schrijver nog al eens in herhalingen.

Het sociale element.

We kunnen dit tafelspel een tendenzstuk noemen: de schrijver hekelt de baldadigheid van het krijgsvolk en wijst op de nadelen die daaruit voortvloeien voor de boeren, dus voor het gehele land. De soldaten schijnen het bont gemaakt te hebben; de schrijver laat de boer zeggen:

De ruwe soldaat spot met godsdienst. Als de boer hem noodt te bidden alvorens aan tafel te gaan, luidt diens gebed:

Toneelaanwijzingen.

Over kleding en mise-en-scène wordt niets gezegd.

Groep IV: Spelen van In liefde vierich of aldaar opgevoerd.
11. Van sint Jans onthoofdinghe.

Dit stuk is in handschrift aanwezig op de Koninklijke Bibliotheek te Brussel (21650). Onder het spel staat:

‘Jan thönissen fecit tamsterdam
lanck 667 reghelen.
Reyer gheurtz scripsit.
A^o 1552.’

Jan Thönissen (Thoenisz) was ‘steeboo’ te Amsterdam blijkens het onderschrift bij een ander stuk van hem; bovendien wordt in een thesauriersrekening van Amsterdam van 1532 Jan Thönisz genoemd als een der vijf

[pagina 162]

[p. 162]

‘roedraghers’ van AmsterdamGa naar voetnoot1). Daar het stuk op of vóór 1552 geschreven moet zijn, is het zeer goed mogelijk dat we hier met een en dezelfde persoon te doen hebben.

De auteur schreef zijn stuk voor In liefde vierich, zoals uit het slot blijkt:

Het stuk wordt door drie pausa's in vier taferelen verdeeld. Er komt een refrein in voor van vier negen-regelige strofen op de stock: So mach de köninck in vröchden leeven’, en twee rondelen.

Lijst van personages:

Inhoud:

De sinnekens, ‘Waerheits verdruckinghe’ en ‘Onsuyver begheerte’, een man en een vrouw, verwijten elkaar hun euveldaden vanaf Kains doodslag. Hun laatste heldendaad is dat koning Herodes ‘besmet is met onsuyverheit menichfout’; hij heeft zijn eigen vrouw verstoten en die van zijn broer genomen. Zoals altijd vinden de neefkens het ook in dit stuk per slot raadzamer zich te verzoenen, omdat ze elkaar nodig hebben. Als ze weg zijn, komt ‘Johannes baptista’ op, klagend over Herodes' handelwijze. Zodra hij den koning ziet aankomen, spreekt hij hem er over aan, waarop Herodes vertoornd raakt. De sinnekens komen er bij; de koning beveelt hun Johannes gevangen te nemen, waarover zij zich natuurlijk verheugen. Het is je eigen schuld, zeggen ze:

Herodes vertelt Herodias dat hij haar ten pleziere Johannes den Doper gevangen heeft laten zetten, maar Herodias is niet tevreden: zij wil zijn dood, want als zijn leerlingen hem bevrijden, gaat hij weer preken. Zijn dood durft Herodes niet aan, maar Herodias dreigt van hem weg te zullen gaan. Dan vertelt de koning, dat hij die avond zijn geboortedag luisterrijk wil vieren; Herodias' dochter moet dansen en als beloning mag zij dan vragen wat ze wil. Nu is de koningin tevreden! De sinnekens komen verheugd op; dat hebben ze hem goed geleverd!

[pagina 163]

[p. 163]

Herodias verheugt zich dat ze haar zin krijgt; Herodes voegt zich bij haar en samen gaan ze naar de feestzaal. De sinnekens komen weer te voorschijn, en na wat heen en weer gepraat krijgen ze honger, ze schuiven de gordijnen open en we zien Herodes met zijn gasten aan tafel zitten; de neefkens voegen zich bij hen. Er wordt getoast, gedronken, gezongen en muziek gemaakt. Dan danst Herodias' dochter. Herodes zegt haar, dat ze mag vragen wat ze wil. Zij gaat naar haar moeder om met deze te overleggen wat ze verlangen zal.

De dochter vraagt het hoofd van Johannes den Doper; de koning is bedroefd en aarzelt, maar de gasten en de sinnekens zeggen, dat hij zijn belofte houden moet. De neefkens zullen Johannes onthoofden. We zien hem voor de tralies staan; in eenvoudige woorden bidt hij tot God.

Na een pausa haalt de dochter het hoofd en brengt het haar moeder. Er wordt muziek gemaakt en gezongen. Twee discipelen van Johannes houden een lofspraak op hem en klagen over zijn dood. Zij gaan weg om vrienden te halen om Johannes te begraven:

Beoordeling:

Het is een zwak stuk; de neefkens nemen een veel te groot deel van het spel in beslag. De schrijver kon ze niet missen om het stuk wat levendig te houden. Er is niet de minste poging tot karakteruitbeelding; allen spreken vrijwel in dezelfde bewoordingen, al zijn de gesprekken der sinnekens doorkruid met volksuitdrukkingen, die hier en daar zelfs wat ruw zijn. Alleen in het gebed van Johannes komt de schrijver boven het vlakke uit; de eenvoudige uit het hart gegrepen woorden zullen op den toeschouwer wel indruk gemaakt hebben. Herodes is niet duidelijk getekend. Veinst hij bedroefdheid wanneer Herodias' dochter vraagt om het hoofd van Johannes, of is hij zo naïef onmiddellijk na zijn weigering aan zijn vrouw niet de consequentie in te zien van de belofte die hij aan haar dochter zal gaan doen? In een ander spel van Jan Thönissen, Hue mennich mensch suect thuys van vreeden, vraagt het ene sinneken aan het andere, ‘Hijpocrisije’, of hij nog weet wat hij met Herodes gedaan heeft:

Hieruit mogen we misschien concluderen, dat de koning in St. Jans onthoofdinghe zijn droefheid slechts veinst.

Het religieuse element.

Op het eerste gezicht is het stuk neutraal. Maar als we in aanmerking nemen, dat het andere stuk van Jan Thönissen fel anti-katholiek is, vragen we ons af, of hij Johannes den Doper niet vereenzelvigt met de Hervormden, die ook om hun waarheidsliefde lijden:

[pagina 164]

[p. 164]

Tegen de geestelijkheid kan bedoeld zijn:

maar men kan er ook een sociaal element in zien. In dit stuk vinden we: ‘die aldersuverste maecht Marien’. De Maagd Maria zullen we ook in andere Hervormde stukken aantreffen.

Toneelaanwijzingen.

Er zijn te weinig toneelaanwijzingen; herhaaldelijk komen personen op of gaan weg zonder dat zulks vermeld wordt. Zo is het ook niet duidelijk of Herodias mee aanzit aan de feestdis of niet. KalffGa naar voetnoot1) meent van wel. De dochter gaat naar haar moeder om te vertellen hoe het met haar dansen is gegaan en wat de koning gezegd heeft; zij vraagt haar wat ze verlangen zal. Van haar moeder gaat ze weer naar den koning om haar wens kenbaar te maken. Daaruit maak ik op, dat Herodias niet aanwezig was. Voor haar is ook de volgende toneelaanwijzing: ‘omkeerende seyt sij noch’. Op het toneel moeten verschillende ‘kamers’ naast elkaar geweest zijn: de kamer van Herodias, de feestzaal, waarschijnlijk wat naar achteren op het toneel, daar er eerst een gordijn voorhing, en dan de gevangenis, want Johannes zegt zijn gebed voor de tralies.

Wat de kleding betreft weten we alleen dat ‘Onsuyver begheerte’ ‘lichtveerdich’ gekleed was, en de dochter voor het dansen ‘cierlijck ghehabitueerd’.

De sinnekens spreken het publiek toe. Zij schuiven voor het gastmaal de gordijnen open. Er wordt gezongen en gemusiceerd. En Herodias' dochter danst, zodat er voor het publiek nog al wat te zien en te horen viel.

12. Een spel van sinnen hue mennich mensch suect thuys van vreeden, lanck 942 regulen.

Dit spel is in handschrift aanwezig op de Koninklijke Bibliotheek te Brussel (21651). Blijkens het onderschrift is het geschreven door ‘Jan Thönisz steeboo tamsterdam’. Ook op het titelblad staat Amsterdam. We weten dat Jan Thönisz Sint Jans Onthoofdinge schreef voor In liefde vierich, zodat we kunnen aannemen dat dit stuk voor dezelfde Kamer gemaakt werd. Het spel is afgeschreven door Reyer Gheurts. Dezelfde tekst vinden we in een Haarlems handschrift (Trou moet blijcken B 3); daar draagt het echter de titel: Het spel vanden Avont ende nacht ende morgenstont.

De naam van den schrijver is weggelaten. De afschrijver, Goossen ten Berch, schreef het in 1600 over voor zijn Kamer Trou moet blijcken. Blijkens het onderschrift is het 4 Juni 1612 gespeeld op de markt te Haarlem. Een vergelijking met het Brusselse handschrift laat zien, dat Goossen ten Berch zeer vrij is omgesprongen met zijn voorbeeld, wanneer wij tenminste aannemen, dat hij het werk van Reyer Gheurts voor copie heeft gehad. Had hij een ander handschrift als voorbeeld, zodat niet alle afwijkingen van het

[pagina 165]

[p. 165]

Brusselse handschrift hem aan te rekenen zijn, dan zien we hieruit toch, dat een afschrijver zich niet angstvallig aan zijn voorbeeld hield.Ga naar voetnoot1)

Het ligt hier niet op mijn weg alle verschillen aan te geven, maar een paar wil ik noemen. Allereerst merk ik op, dat ieder zijn eigen spelling volgt: de ue uit het Brusselse handschrift is in het Haarlemse altijd oe; de ö steeds eu; enz.

De ‘Morgenstont’ is bij Reyer Gheurts een man, bij Goossen ten Berch een vrouw; het eene neefken heet in de lijst van personages in het Haarlemse handschrift wel ‘Ipocrijsie’, evenals in het Brusselse, doch in de tekst wordt hij voortdurend aangesproken met ‘ijpocrijtich hart’ en ‘hart vol ijpocrisije’. De twee toghen van In liefde vierich zijn bij Trou moet blijcken weggelaten. Was hun toneel op dat ogenblik er niet geschikt voor? Dat het Brusselse handschrift 942 verzen telt en het Haarlemse 1084 ligt in hoofdzaak hieraan, dat Goossen ten Berch de halve regels voor hele rekende, wat Reyer Gheurts niet deed. Wel heeft het Haarlemse hier en daar verzen, die in het andere niet voorkomen, maar ook het omgekeerde is op te merken. In het Brusselse vinden we geen zinspreuk van een Kamer vermeld, Goossen ten Berch wist die van zijn Kamer er twee maal in te brengen. Indien deze afschreef naar de tekst van Reyer Gheurts, dan heeft hij dat met liefde en kennis van zaken gedaan: vele kleine afwijkingen zijn stijl-verbeteringen en de in het Brusselse handschrift onduidelijke plaatsen wijzigde hij vrijwel alle. Maar daarnaast komen ook talrijke ‘onnodige’ veranderingen voor, waaruit ik opmaak, dat de afschrijver het zich niet als eis stelde om zo nauwkeurig mogelijk te werk te gaan.

De vergelijking van de beide handschriften leert ons, dat we uiterst voorzichtig moeten zijn, wanneer we de taal en de stijl van een schrijver willen beoordelen naar het werk van een afschrijver. Eigenlijk zou men om een volkomen gegrond oordeel te kunnen uitspreken originelen voor zich moeten hebben.

Het stuk wordt door drie pausa's in vier taferelen verdeeld. Er komen twee rondelen in voor, twee dubbele rondelen en een lied van vier zeven-regelige strofen. Er worden twee toghen getoond.

Inhoud:

‘Nacht’ draagt ‘Avont’ als ‘procurateur’ van haar ‘Casteel van duysterheeden’ op, te zorgen voor de komende gasten. ‘Avont’ zal zich goed van zijn taak kwijten:

Als beiden weggegaan zijn, komt ‘Mennich mensch’ zingende op. Het

[pagina 166]

[p. 166]

lied - op de wijs: ‘Ick arm schaepken’ aen der heyden’ - vertelt ons, dat ‘Mennich mensch’ een pelgrimstocht onderneemt naar het ‘huis van Vreede’. Hij klaagt dan, dat hij de weg er heen niet kent, en helemaal niet weet hoe hij nu gaan moet. Daarom gooit hij een stokje op; dit valt in zuidelijke richting, dus zal hij naar het zuiden trekken. Maar daar ziet hij iemand aankomen, die wel een waard lijkt te zijn; hem zal hij de weg vragen. ‘Avont’ kan hem helpen; hij zal hem naar een huis van vrede brengen:

‘Mennich mensch’ is nog niet dadelijk overtuigd, dat hem het goede huis gewezen wordt:

‘Avont’ weet hem te overtuigen, maar toch blijft ‘Mennich Mensch’ nog wat ongerust, want een lantaarn ‘smenschen betrouwen’ geheten, met een deksel waaronder het licht verborgen is, genaamd ‘Eygen baet’, zijn voor hem zeer vreemde en ongewone dingen. Als hij ‘Nacht’ ziet, die hem zo vriendelijk toespreekt, is hij gauw gerustgesteld; nog even vraagt hij:

en dan wil hij zijn ‘onder (Nachts) subiectie tot eewighen daeghen’. ‘Nacht’ geeft hem een kleed ‘Swerelts eere’ en een muts met veer ‘Eertsche ghenueghen’ en doet hem neerzitten in de stoel ‘Gemackelijck leeven’; zij geeft hem ‘armer lien sweet’ te drinken en een pastei ‘caro et sanguis der menschen’ te eten. De namen beangstigen hem wel, maar ‘Nacht’ weet alle zorgen te verdrijven en ‘Mennich mensch’ in vurige liefde voor haar te doen ontvlammen.

De neefkens verkneuteren er zich in dat ‘Nacht’ ‘Mennich mensch’ zo in haar macht heeft. Al gauw gaan ze elkaar hun euveldaden verwijten, met verwijzing naar het Oude en het Nieuwe Testament. Per slot, als zij bang zijn te veel gezegd te hebben tegenover het publiek, gaan ze eendrachtig met luit en viool naar het priëel waar ‘Mennich mensch’ en ‘Nacht’ zijn. ‘Mennich mensch’ gedraagt er zich al helemaal als heer des huizes. Als hij eindelijk vraagt naar de namen van ‘Nacht’ en ‘Avont’ schrikt hij niet, als ‘Nacht’ hem precies vertelt wie zij is; integendeel:

Daarvoor geeft ‘Nacht’ hem een boekje, waarin hij lezen kan over ‘listige pracktijcke’. Alvorens zich ter ruste te begeven op het bed ‘Gherustich in sonden’, krijgt ‘Mennich Mensch’ eerst een slaapdrankje, ‘Gierighe verblintheyt’.

De sinnekens uiten weer hun genoegen over de val van ‘Mennich mensch’; zij verwijten elkaar weer hun wandaden; ten slotte valt er een verwijt over het Lutheraan-zijn. Maar toch gaan ze eendrachtig weg, niet zonder het publiek te waarschuwen:

[pagina 167]

[p. 167]

Na een pausa zien we ‘Mennich mensch’ te bed liggen; hij is boos, dat ‘Morgenstont’ hem met zijn ratel wekt, maar als deze zegt dat de Heer niet de dood begeert van den zondaar, doch wenst dat hij zich bekeren zal, gaat hij met belangstelling luisteren, een belangstelling, die al gauw ontroering wordt. ‘Morgenstont’ vertelt hem zijn naam en wat hij doet.

Zijn rateltje heet ‘Goede inspiracie’. ‘Mennich mensch’ vertelt hem uitvoerig, hoe hij door ‘Avont’ bij ‘Nacht’ is gekomen en wat deze hem te eten en te drinken heeft gegeven. Nu ziet hij in hoe verkeerd alles was. Hij trekt zijn oude kleed ‘Rechtvaerdicheit’ weer aan en wil weer op weg gaan naar het ‘huis van vreede’. Hij krijgt een boekje ‘Kennisse der sonden’. Hierin vindt hij dat hij alleen op God betrouwen moet, en hij heeft op de woorden der mensen betrouwd. Verder leest hij dat hij God beminnen moet boven ieder en alles, en den naaste als zich zelf. ‘Morgenstont’ zal hem helpen te komen ‘tot ten claeren dach’; het licht toont hij hem in een tooch: ‘Jesum staende midden van Moses en Helias, en Petrus, Johannes, Jacobus knielende om hem’ en ‘de Vader sprect van boven uyt’:

‘Mennich mensch’ schrikt van het heldere licht, dat alles rondom verduistert. Houd u aan ‘die godtlijcke scriften’, zegt ‘Morgenstont’, dan vindt gij in Christus uw vrede. Hier komt een tweede tooch: Christus aan het kruis.

Beoordeling.

Dit stuk behoort, zoals ik reeds zei bij de bespreking van een Meyspel van sinnen, tot het ‘Verloren Zoon-type’. De mens is vol goede wil, maar zeer zwak, want bij de eerste verleiding geeft hij zich al geheel en al aan de zonde over. Een flauwe poging tot karaktertekening kunnen we zien in het wantrouwen van ‘Mennich mensch’ of ‘Avont’ hem ook wel naar het goede huis brengt. En even gemakkelijk als hij gevallen is, even gemakkelijk komt hij tot inzicht van zijn zondig leven.

We vinden in dit stuk de geliefkoosde voorstelling van de verhouding van den mens tot de zonden als een liefdesverhouding. Zoals de behandeling van het onderwerp dus conventioneel is, zo zijn dat ook de taal en de allegorische namen van alle voorwerpen. Ook de rol van de sinnekens is de gewone: plezier om de val van den mens, ruzie en verzoening. Zonder tot een beeldende taal te komen, hanteert de schrijver de taal gemakkelijk; zijn vers loopt meestal heel vlot.

Het sociale element:

Sprekende over het boek vol ‘listige pracktijcken’ zegt ‘Avont’ tegen ‘Mennich Mensch’:

Hij zal door ‘Avont’ en ‘Nacht’ verkleed worden ‘gelijck een heer’,

[pagina 168]

[p. 168]

Het religieuse element.

KalffGa naar voetnoot1) zet uiteen, waarom de schrijver een aanhanger van de Hervormde leer is, nadat hij vroeger gemeend had dat het stuk in Katholieke geest geschreven was.

Hervormd is de opvatting, neergelegd in de volgende woorden:

wat we ook in andere stukken tegenkomen.

Tegen het Katholieke geloof zijn de volgende regels:

De geestelijken worden herhaaldelijk aangevallen:

Overal zijn er nog Pharizeeërs.

De verwijten die de sinnekens elkaar doen, kunnen de geestelijken zich ook aantrekken:

en

Per slot zegt ‘Aertsch’ als ‘ergste beschuldiging’:

waarop ‘Hijpocrisije’ antwoordt

Toneelaanwijzingen:

Bij het eerste opkomen van ‘Mennich mensch’ zingt deze een liedje op de wijs: ‘Ick arm schaep aen der heyden’; later spelen de sinnekens ‘Vant tkint vander heyden // ghebooren van ghent’. KalffGa naar voetnoot2) weet niet, welk lied hiermee bedoeld is. In het priëel van ‘Nacht’ wordt muziek gemaakt; hier hebben we een in die tijd veel voorkomende en geliefde herberg-scène, waar ook gegeten en gedronken wordt. ‘Morgenstont’ ratelt twee maal. Bij de eerste tooch: Jezus temidden van Mozes, Elia en drie apostelen, zal men een zeer sterk licht hebben weten te verspreiden, want ‘Mennich mensch’ schrikt van zo een helderheid en klaagt dat al het andere donker wordt daardoor. Hierbij sprak een stem ‘van boven uyt’. In het slottafereel

[pagina 169]

[p. 169]

13. Een ander spel van die becooringe des duvels hoe hij crystus becoorden.

Dit spel is aanwezig in het archief van ‘Trou moet blijcken’ te Haarlem (F. 3)Ga naar voetnoot1). Aan het slot wordt vermeld ‘Jan Tomissen schilder fecit’. Er wordt geen Kamer genoemd. Van den schilder Jan Tomissen weten wij niets. Misschien is de m een schrijffout voor n; in dit geval zouden we hier met een derde stuk van Jan Thönissen te doen hebben, ofschoon van hem niet bekend is dat hij schilderde. Uit de taal blijkt, dat dit stuk door een Noord-hollander geschreven zal zijn. Van de twaalf spelen, die genoemd handschrift F bevat, zijn de overige weliswaar Haarlems werk, maar daarom is het toch niet onmogelijk, dat de afschrijver, Adriaen Lourisz Lepel, in 1598 ook naar andere stukken greep om het repertoire van zijn Kamer ‘De Wijngaertrancken’ uit te breiden, zoals ook de afschrijver van de handschriften A, B en C uit hetzelfde archief een stuk van Jan Thönissen opnam. Ik wees er reeds op, hoe deze veel veranderde. Bij het nagaan of dit derde spel inderdaad van Jan Thönissen is, stuiten we weer op dezelfde moeilijkheid, dat we niet weten wat deze zelf schreef en wat de afschrijver er van maakte. Die becooringe des duvels komt in opzet overeen met Sint Jans onthoofdinghe (te grote rol der sinnekens om het stuk te vullen, lange reeksen bijbelse voorbeelden); beide stukken vertonen weinig gelijkenis met het artistiek beter verantwoorde Spel van thuys van vreeden. Daar de drie stukken door twee verschillende personen afgeschreven werden, heeft het weinig nut de taal te vergelijken. Om één voorbeeld te noemen: de uitdrukking ‘wij werpent int hondert’ vond ik in dit stuk en in het Haarlemse afschrift van Thuys van vreeden; daar ik dezeuitdrukking in geen enkel ander Amsterdams spel was tegengekomen, meende ik hier een - zij het dan ook zeer geringe - aanduiding te vinden voor het auteurschap, doch in het Brusselse handschrift, dat ongeveer vijftig jaar ouder is, staat: ‘wij werpent int hoopken’.

Zonder dat ik iets met zekerheid kan zeggen, lijkt het mij niet onmogelijk, dat Jan Thönissen de schrijver van het spel zou zijn. Daarom wordt het hier behandeld.

Het stuk, dat evenals de beide voorgaande geen proloog heeft, telt 852 verzen en is door vijf pausa's in zes taferelen verdeeld. Er komen drie rondelen in voor.

[pagina 170]

[p. 170]

Inhoud:

Twee neefkens ‘Ewige Haet’ en ‘Geveynsde Hovaerdij’ beschuldigen elkaar van allerlei euveldaden, te beginnen met die welke Lucifer ten val bracht, totdat ‘Hovaerdij’ aan iets denkt dat hij niet hardop durft zeggen; ‘Haet’ moet maar raden wie hij bedoelt met

Haet noemt op: houtdragers, bierdragers, enz.; al maar mis; doch als hij vraagt:

is hij er wel dicht bij. Maar toch kan hij het niet raden, zodat ‘Hovaerdij’ het hem ten slotte influistert. Nu sommen beiden eensgezind alle slechte eigenschappen der fluisterend genoemden op, tot zij bang worden te veel gezegd te hebben. Het is veiliger te zwijgen; maar, zegt ‘Hovaerdij’:

Zij gaan weer verder met het opsommen van hun euveldaden. Zij hebben ook de profeten doen doden door de ‘draegers van geveynsde habijten’. De profeten zijn alle verbrand. Allen? - en nu wordt ‘Hovaerdij’ nadenkend en ongerust, want wie is die Jezus, die al veertig dagen vast in de woestijn en die ‘van Johannes gedoopt is’? Dat willen ze te weten komen.

Na veertig dagen gevast te hebben, bidt Jezus in de woestijn tot God den Vader. Als ‘Jezus binnen’ is komt ‘Satan’ op, die door Lucifer gezonden is om te onderzoeken of Jezus de Messias is. Hij ziet erg op tegen deze taak, maar de sinnekens spreken hem moed in. ‘Hovaerdij’ haalt voor hem een mooi kleed: ‘Heylich schijnsel voor die mensen’. Daarop geven zij hem drie maal raad hoe Jezus het best in verleiding te brengen (waarbij het Evangelieverhaal getrouw gevolgd wordt), maar alle pogingen zijn tevergeefs. Met de kous op de kop en vol angst voor Lucifer keert Satan weer naar de hel terug. De neefkens wekken de mensen op zich zelf te dienen, niet alleen God, zoals Jezus predikt. Want wat zou er dan worden van alle bedevaartsoorden en andere praktijken, die zo veel geld opleveren? Voor zij het toneel verlaten beroemen zij er zich op:

Beoordeling:

Dit is een zeer zwak stuk; voor een deel is dit toe te schrijven aan het te povere gegeven. Het gesprek van de sinnekens duurt ruim 400 regels, maar ook dan nog ziet de schrijver geen kans zijn stuk met het eigenlijke onderwerp te vullen; voortdurend moeten de sinnekens weer bijspringen. De verzoeking zelf wordt ons in 41 verzen meegedeeld, waarbij het evangelieverhaal haast woordelijk gevolgd wordt. Van enige dramatische spanning is geen sprake. Ook de taal is het gehele stuk door zeer vlak gehouden.

[pagina 171]

[p. 171]

Het religieuse element.

De schrijver is fel anti-katholiek.

De hele episode van de twee sinnekens, waar de een moet raden wie de ander bedoelt met

is vol hatelijkheden op de geestelijkheid en de gebruiken van de Katholieke kerk. Om slechts enkele te noemen:

Dit is de voornaamste klacht: het overal geld uit slaan van de Kerk. Zo wordt ook gezegd, dat de mensen niet alleen God moeten dienen, zoals Jezus dat predikt, maar ook vele andere dingen en zichzelf, want wat zou er anders terechtkomen van de bedevaartplaatsen en al die Katholieke praktijken die zo veel geld in het laadje brengen? Het aanbidden van heiligen en reliquieën wordt bespot:

Even komt het sociale element naar voren, n.l. daar waar gezegd wordt dat de geestelijken niet letten op de armen, en waar ‘Hovaerdij’ aanraadt:

Toneelaanwijzingen:

Er was een stellage op het toneel, waar Jezus en Satan op staan. Later wordt vermeld dat deze beiden op een ‘berch’ staan; hiermee is natuurlijk weer dezelfde stellage bedoeld. Dat ook het toneel zelf op een verhoging stond, maak ik op uit de woorden van het neefken, dat tot het andere neefken zegt:

Was er misschien een tooch? De duivel zegt n.l., over Jezus sprekende:

Er is geen lijst van personen; van de kleding wordt niets vermeld; alleen krijgt Satan een kleed aan ‘heylich schijnsel voor die menschen’. Satan wordt zowel aangeduid met ‘Satan’ als met ‘Duvel’. Een der neefkens betrekt het publiek in het stuk.

14 en 15. Twee Tafelspelen.

Professor de Vooys vond in de handschriftenafdeling van de Koninklijke Bibliotheek te Brussel een handschrift uit de tweede helft van de zestiende eeuw (II, 129), waarin twee tafelspelen voorkomen, geschreven door een Amsterdamsen rederijker.Ga naar voetnoot1)

14. Een ander tafelspel van drij personagien te weten heymelic lijden, een schamel man, bedecte aermoed, een schamel vrouw

[pagina 172]

[p. 172]

ende de wijse beradinge, een doctoor, ghemaect op dees laetste dieren tijt van het jaer vijftienhondert seven en vijftich. (fol. 58r-63v.) Onder het stuk staat: Wilt Jonck bekeeren composuit, a^o 1557.

15. Een tafelspel van twee personagien te weten de weereltsche gheleerde en de godlicke wijse om te spelen voor een christelicke congregatie. (fol. 52r-58v.)

Aan het slot noemen de spelers zich ‘u dienaers van in liefde vierich’. Onder het stuk staat weer geschreven: Wilt Jonck bekeeren composuit a^o 1558. 7^o Januarij.

7 Januari zal wel slaan op de dag van opvoering.

In het eerstgenoemde tafelspel is de hongersnood, die Amsterdam in 1557 teisterde, voor de eerste helft van het stuk het onderwerp; in het tweede spel wordt de Amsterdamse Kamer ‘In liefde vierich’ genoemd, zodat we met zekerheid kunnen zeggen dat we hier twee Amsterdamse stukken hebben, opgevoerd door In liefde vierich.

De auteur ondertekent slechts met zijn zinspreuk. Bij de behandeling van het spel van Naboth zagen we reeds, dat de auteur van de Tafelspelen misschien te vereenzelvigen is met den schrijver van Naboth: Jacob Jacop Zoon. Er bestaan enige opmerkelijke punten van overeenkomst tussen het Tafelspel van drij personagien en het Spul van sinnen vanden siecke stadt. In het Tafelspel heet één der personen ‘Wijse Beraedinghe’, in de Siecke Stadt ‘Wijse Beraedighe’; beiden tonen het crucifix als het ‘Gemeen welvaeren’. Wij vinden nagenoeg dezelfde aanhalingen uit Deuteronomium 28, vs. 5 vlg. (zie Tafelspel vs. 300-339; Siecke Stadt vs. 488-511; 520-546). In beide wordt de ‘voorcoop’ gelaakt.

Ten slotte zij nog vermeld, dat ik de woorden ‘gravatie’ en ‘verdwijninghe’ (= tering) nergens gevonden heb dan juist in deze twee stukken en dat ook de meervoudige uitdrukking ‘sonder sijen’ in beide voorkomt, terwijl deze vorm in geen woordenboek of glossarium staat opgetekend.

Van beide stukken is de auteur Hervormingsgezind; beide bewegen zich op godsdienstig zowel als maatschappelijk gebied. Hierbij merk ik op, dat ook de schrijver van Naboth Hervormingsgezind is, en dat ook hij de sociale toestanden hekelt. In de Siecke Stadt wordt het stadsbestuur o.a. verweten, dat het in gebreke is gebleven maatregelen te nemen tegen de ‘voorcoop’; in het Tafelspel, dat ongeveer twintig jaar later geschreven is, wordt de inmiddels veranderde stadsregering ten zeerste geprezen om haar wijs beleid in zake de ‘voorcoop’ en haar zorg voor de armen, tijdens de grote hongersnood.

Een vergelijking van versbouw en rijm tussen de Siecke Stadt en het Tafelspel heeft m.i. geen nut, want er liggen ongeveer twintig jaar tussen, een tijd waarin stijl en kunstopvatting van den schrijver veranderd kunnen zijn. Overeenkomst of verschil in litteraire waarde is om dezelfde reden geen geschikt criterium; de twee tafelspelen, die stellig van één hand zijn en uit twee achtereenvolgende jaren stammen, verschillen bovendien opvallend. De taal van de beide tafelspelen vertoont nog al wat Zuidnederlandse vormen en woorden (o.a. slooster voor bolster); de enige Hollandse vorm die ik

[pagina 173]

[p. 173]

vond is ‘gemient’, dat tweemaal rijmt op ‘verdient’. Het zou dus niet onmogelijk zijn, dat de schrijver een naar Amsterdam uitgeweken Zuidnederlander is; maar we moeten niet vergeten, dat in deze tijd de rederijkers woorden en vormen overnemen van hun zuidelijke broeders, die in groten getale in Amsterdam en elders hun woonplaats vonden. De rederijker, die streeft naar een litteraire taal, neemt gaarne woorden en vormen over uit allerlei streken. Er zij hier nog eens opgewezen dat ook niet uit te maken valt wat op rekening van den auteur en wat op die van den afschrijver komt.Ga naar voetnoot1) Wel komen in beide tafelspelen opmerkelijk veel bastaardwoorden voor, terwijl juist het gebruik daarvan na het midden van de zestiende eeuw eerder af- dan toeneemt.

Gezien de punten van overeenkomst tussen het ene Tafelspel en de Siecke Stadt is het mogelijk dat beide van één hand zijn. Ook tussen de Siecke Stadt en Naboth (waarin immers de spreuk ‘Wilt (ons) jonc bekeeren’ voorkomt) zijn punten van overeenkomst (hoewel niet zulke opmerkelijke, want veel algemenere): in beide stukken worden zowel kerkelijke als maatschappelijke toestanden aangevallen, de sinnekens zijn van overwegend belang (altans quantitatief) en er zijn opvallend veel strofische gedichten. In alle vier stukken komt veel binnenrijm voor. Misschien hebben we dus hier vier Amsterdamse stukken van één schrijver, geschreven tussen ± 1536-1558 (aannemende, dat Naboth vóór 1558 geschreven werd). Misschien een factor? Van welke Kamer dan? We zagen reeds, dat we niet weten voor welke Kamer de Siecke Stadt geschreven is, daar de beide Amsterdamse Kamers genoemd worden. In Naboth wordt In liefde bloeyende genoemd, maar daar Wilt Jonck bekeeren zijn tafelspelen voor In liefde vierich schreef en zijn spreuk voorkomt in het spel van Naboth, durf ik toch niet met zekerheid te zeggen dat het stuk voor de Eglantier geschreven werd. Op zich zelf lijkt het vreemd, dat één auteur voor twee Kamers zou schrijven, maar we hebben nu al herhaaldelijk gezien, dat deze twee Amsterdamse Kamers samenwerkten, altans beide in een zelfde stuk genoemd worden, zodat we ons moeten afvragen, of er niet een - al of niet officiële - band bestond tussen In liefde vierich en In liefde bloeyende. Of zijn de Siecke Stadt en Naboth, indien Jacob Jacop zoon de auteur is, geschreven voor In liefde vierich en later opgevoerd door In liefde bloeyende? (In dit geval blijft de moeilijkheid, dat de afschrijver de naam van de andere Kamer nietwegwerkte).

Wanneer de Siecke Stadt en het Tafelspel van drij personagien niet van één schrijver zijn, dan moet de auteur van het Tafelspel de Siecke Stadt gekend hebben; hoogstwaarschijnlijk had dan In liefde vierich een afschrift.

Nemen we aan, dat deze stukken geschreven zijn door een factor van In liefde vierich tussen de jaren 1536-1558, dan kunnen we ons afvragen, hoe het mogelijk is dat een Kamer, welker naam ternauwernood voor het nageslacht is overgebleven, en die in vergelijking met de Eglantier altijd als onbelangrijk is beschouwd, in die jaren twee auteurs had, die ieder

[pagina 174]

[p. 174]

verscheiden stukken schreven. De spelen van Jan Thönissen immers zijn door Reyer Gheurts afgeschreven, derhalve gemaakt vóór 1552. Hierbij merk ik op, dat ik tussen het Tafelspel van drij personagien en Hue mennich mensch sueckt thuys van vreeden drie punten van overeenstemming vond: Zo de mens zucht over zijn zonden, dan zal God hem vergeven; den berouwvollen zondaar wordt gezegd: bid met David; er wordt gesproken over hen die zich gaarne rabbi laten noemen.

Enige conclusie moeten we hier niet uit trekken, want bijbelvoorbeelden en aanhalingen kunnen we in alle rederijkersstukken vinden, en ook telkens dezelfde; wat het eerste punt betreft, hier zullen we wel te doen hebben met een bij een bepaalde secte gangbare opvatting. Het is mogelijk dat de schrijver van de Tafelspelen in het archief van zijn Kamer de spelen van Jan Thönissen gevonden heeft en deze las, voordat hij met zijn tafelspel begon. Zouden we nog een stap verder willen gaan en de beide schrijvers vereenzelvigen, dan zou de hierboven aangevoerde hypothese: Wilt jonck bekeeren = Jacob Jacop zoon moeten vervallen. Het laatste probleem wierp ik slechts op, om nog eens te laten zien hoe weinig wij met zekerheid van de zestiende-eeuwse rederijkers weten.

Daar beide tafelspelen hierachter afgedrukt worden, geef ik de inhoud ervan niet weer. Wel wil ik op enige punten wijzen.

Het tweede spel is een theologisch dispuut tussen den zich op zijn kennis beroemenden geleerde ‘Weereltsche gheleerde’ en den eenvoudigen wijze ‘Goddelicke wijse’, wien het woord des Heren genoeg is. Het zeer levendige begin karakteriseert uitstekend deze twee figuren: ‘Weereltsche gheleerde’ stelt zich aan het publiek voor in hoogdravende anacoluthen; ‘Goddelicke wijse’ begint zijn rondeel met de woorden: ‘Vrede sij desen huyse’. Er zit spanning in de dialoog. ‘Weereltsche gheleerde’, die eerst laatdunkend luistert, wordt allengs getroffen door de eenvoudige waarheid van ‘Goddelicke wijse’ en wordt per slot bekeerd, wanneer deze hem ‘een misteriael dinc’ (het bij een tafelspel behorende geschenk ontbreekt hier dus niet) toont: ‘een okernote mette slooster’, nadat alle strijdpunten van de dag op theologisch terrein behandeld zijn. Dat de schrijver Hervormd is, blijkt ook uit het eerste spel. Pas in de tweede helft van het stuk komt de godsdienst ter sprake, wanneer na de te lange dialoog van ‘Bedecte Aermoede’ en ‘Heymelic lijden’ over de hongersnood ‘Wijse Beradinghe’ optreedt om hen te wijzen op de eigen schuld aan deze slechte tijden. Zij menen nu dat ze daardoor het ‘Gemeen Welvaeren’ kwijt zijn, doch ‘Wijse Beradinghe’ toont hun het ‘Gemeen Welvaeren’: een crucifix. (Op te vatten als een tooch: Jezus aan het Kruis). Dit stuk is veel minder levendig dan het eerste; de schrijver blijft overal even vlak, er zit geen spanning in. Het eerste spel begint en eindigt met een rondeel; ook in het tweede vinden we een rondeel.

Het religieuse element.

De schrijver is Hervormingsgezind, maar welke richting hij is toegedaan, valt niet uit te maken. ‘Goddelicke Wijse’ spreekt niet tegen, wanneer

[pagina 175]

[p. 175]

‘Weereltsche gheleerde’ zegt, dat hij nu wel ziet dat deze geen Lutheraan kan wezen, na zijn uiteenzetting over het Avondmaal. In de genealogie van het kwaad, die ‘Goddelicke wijse’ geeft, noemt hij ook de ‘mis’, zodat we aan zijn anti-katholicisme niet hoeven te twijfelenGa naar voetnoot1), en hij spreekt van

Wel doet het enigszins vreemd aan, dat het stuk eindigt met: ‘Sijt altesamen bevolen het kindeken van Marien’.

Wij denken aan het Calvinisme, wanneer we in het eerste spel herhaaldelijk lezen dat de mens slecht is en dat God verboden heeft ‘ghelickenisse (te) maken’, maar met deze leer in strijd is:

De schrijver is verzoeningsgezind:

Hij wil waarschijnlijk alle Hervormden bijeen houden, want hij zal wel niet meer aan een verzoening tussen Katholieken en Hervormden gedacht hebben.

Misschien behoort hij tot de Sacramentisten of Doopsgezinden, wat ook - gezien de tijd - wel aannemelijk is.

Het sociale element.

Het tweede spel is een theologisch dispuut, dat het sociale element geheel buiten beschouwing laat. Het eerste stuk echter heeft tot uitgangspunt de hongersnood van 1557Ga naar voetnoot2) te Amsterdam. Het stadsbestuur wordt zeer geprezen om zijn goede zorgen voor de armen; de rijken echter krijgen enige vegen uit de pan; vooral de ‘voorvercoopers’ moeten het ontgelden. Maar de schrijver is ook niet tevreden over de overige mensen:

We vinden hier een klacht, die we ook kennen uit de Zeven Spelen van die Wercken der Bermherticheydt:

Groep V: Spelen van het Wit Lavendel of aldaar opgevoerd.
16. Swerelts Aendoen.

Dit spel is in handschrift aanwezig op de Universiteitsbibliotheek te Utrecht, waar het in één portefeuille (no. 1336) bewaard wordt met Een spul van sinnen vanden siecke stadt en Tspel van de Cristenkercke. Zoals we reeds zagen, is het eerste stuk Amsterdams; het tweede is van den Utrechtsen boekbinder-

[pagina 176]

[p. 176]

rederijker Reyer Pauwelsz. Blijkens het rondeel aan het slot is de schrijver van Swerelts Aendoen lid van de Kamer ‘'t Lavenderbloemken’. Waarschijnlijk hebben we hier te doen met de Brabantse Kamer, ± 1585 te Amsterdam opgericht: De witte Lavenderbloem. Wel noemt SchotelGa naar voetnoot1) nog een Kamer ‘De Lavenderbloem’ te Westerhey, maar daarvan is ons behalve de naam niets bekendGa naar voetnoot2). Het is echter niet onmogelijk dat we in de laatste regel van het spel, dus vóór het rondeel, een zinspreuk hebben.

Het publiek wordt n.l. aldus toegesproken:

‘Uyt lieft geresen’ vond ik echter nergens als zinspreuk van een kamer vermeld. Het handschrift is uit het begin van de zeventiende eeuw.Ga naar voetnoot3) Dit zal wel een afschrift wezen; het stuk zal ontstaan zijn in het eind van de zestiende eeuw, want het is typisch zestiende-eeuws. De auteur ondertekent het spel met de spreuk ‘Rijnck u selfs’Ga naar voetnoot4); wie zich daar achter verschuilt, is niet bekend. Hierbij zij opgemerkt dat op de tweede bladzijde van het handschrift staat: ‘Kijnckt u selfs’. Een titel van het spel wordt niet aangegeven. Op het titelblad staat:

‘Negen personagien’.

‘Swerelts aendoen, een vrouwe lichtvaerdich gecleet’.

‘Swerel’.

Op de volgende bladzijde staan de Personagien van 't spel:

De naam ‘swerelts aendoen’ wordt in vs. 130 verklaard:

Er staat in de lijst van personen niet, dat ‘Swerelts aendoen’ ook een sinneken is, maar dat blijkt afdoende uit het stuk.

Het spel telt volgens de nummering van het handschrift 1030 verzen, maar

[pagina 177]

[p. 177]

Inhoud;

‘Swerelts aendoen’ roept ‘Svleys lusten’. Hier moeten we ons het gewone rederijkerstoneeltje voorstellen: twee sinnekens, ieder van één kant opkomend. Na een dubbel rondeel staan ze dan alle twee voor de toeschouwers. Ze vragen elkaars namen, wat met de gebruikelijke hatelijkheden gepaard gaat. Zo zegt ‘Svleys lusten’ van ‘Swerelts aendoen’

‘Swerelts aendoen’ is niet malser:

Als ‘Swerelts aendoen’ verteld heeft, wat hem zo zwaar op het hart ligt, n.l. dat de standvastige

besluiten ze eensgezind dien ‘stantvastighen’ te zullen bewerken, en wanneer ze hem aan zien komen, stellen zij zich gauw verdekt op.

Nadat ‘de stantvastighe’ Gods hulp ingeroepen heeft, komen de sinnekens te voorschijn en trachten dezen van zijn voornemen de ‘gerechticheyt’ te zoeken, af te brengen. Tevergeefs echter. Zij kunnen hem niet paaien met ‘tijtelijcke vruecht’, die woont in het huis ‘een sondich leven’, noch bang maken met hun dreigementen. Als ‘de stantvastighe’ weggegaan is, uiten zij hun spijt hierover; zij hopen nu maar dat ze ‘den swacken’ zullen kunnen winnen. Zij gaan weg en na een pauze komen ‘Twoort Godts’, ‘de Hulpe Godts’ en ‘de stantvastighe’ op. Deze vraagt de beide anderen hem te willen helpen een goed leven te leiden. Daarom geeft ‘de Hulpe Godts’ hem een drank te drinken, ‘de Wille Godts’ genaamd, die ‘den standvastighen’ zo goed smaakt, dat hij dadelijk proeft, dat deze uit de hemel gekomen is. Toch hebben velen echter deze drank te bitter gevonden. Nu komt ‘de swacke’ op, die vertelt ‘inde werelt’ te wonen, waar hem ‘een schoon andoen wert getoont’ en waar ‘Svleys lusten’ is. Tevergeefs trachten ‘Twoort Godts’ en ‘de Hulpe Godts’ hem te overreden uit de wereld weg te gaan en ‘gerechticheyt’ te zoeken. Dan wordt ‘de stantvastighe’ door hen gebracht naar ‘gerechticheyt’, die woont in een huis, genaamd ‘een godtsalich leven’. ‘De hulpe Godts’ schuift een gordijn open, en wij zien ‘de gerechticheyt’ zitten. Ook deze geeft ‘den stantvastighen’ een drank: ‘de vreese Godts’. Na een oproep van haar tot allen

[pagina 178]

[p. 178]

om ‘de gerechticheyt’ te zoeken, is dit tafereel ten einde.

Na een pauze krijgen we een dialoog van ruim honderd verzen van de twee sinnekens. Zij beginnen weer met een dubbel rondeel, ontleend aan het zeewezen:

Zij verheugen er zich over, dat ‘de swacke’ bij hen om raad zal komen, maar ook nu krijgen ze ruzie, verwijten elkaar hun slechtheid, totdat ‘de swacke’ aankomt. Dan trachten ze eensgezind dezen in hun netten te vangen, wat hun gemakkelijk lukt. Op zijn vragen antwoorden ze hem, dat hij ‘de gerechticheyt’ niet moet zoeken, maar vervloeken, en dat

Zij brengen hem naar ‘Een sondich leven’, het huis van ‘Tijtelijcke vrueght’. ‘Tijtelijcke vrueght’ beroemt er zich op, dat er zeer velen bij haar komen, terwijl daarentegen ‘Gerechtigheyt’ er over klaagde, dat vrijwel niemand haar zocht. Al zegt de zwakke dat hij ‘Tijtelijcke vruecht’ zeer bemint, toch wil hij niet bij haar binnen komen, voor hij weet of ze wat lekkers te eten en te drinken voor hem heeft! Als de twee binnen zijn uiten de sinnekens in een dubbel rondeel hun vreugde over deze overwinning en gaan dan heen.

‘'t Woort Godts’, ‘de Hulpe Godts’ en ‘de Gerechticheyt’ komen op met ‘den stantvastighen’. ‘'tWoort Godts’ en ‘de Hulpe Godts’ moeten ‘den stantvastighen’ nu alleen laten met ‘Gherechticheyt’, doch hij kan in geval van nood op hen rekenen. Als ‘de stantvastighe’ en ‘Gerechticheyt’ weg zijn, schuift ‘Godts woort’ het gordijn open van het huis ‘Sondich leven’, waar wij ‘Swerelts aendoen’, ‘Svleys lusten’, ‘Tijtelijcke vruecht’ en ‘de swacke’ aan een banket zien aanzitten. ‘Godts woort’ en ‘Hulpe Godts’ trachten ‘de swacke’ zijn dwaling te doen inzien, maar tevergeefs, zodat ze zich terugtrekken. De overigen laten nu door ‘den cnape Gemack’ spijs en drank opdienen. Zo krijgt ‘de swacke’ ‘versmadinghe van Godt’; ‘voortbrengende het quaet’, ‘duecht versmaet’ als spijzen en de drank ‘eeuwige doot’; zelfs deze laatste naam brengt ‘de swacke’ niet tot het inzicht van wat hij misdoet. Gezamenlijk wordt een liedje gezongen, waarin nog eens opgewekt wordt ‘de gerechticheyt’ te haten. Hiermee is het spel uit. Er volgen vier regels tot het publiek, waaronder de (af)schrijver ‘Finis’ schreef. Daarna volgt

In dit rondeel wordt het Lavenderbloemken genoemd, zoals ik reeds zeide.

Beoordeling.

Het is een zeer zwak stuk met nagenoeg geen handeling en zeker geen spanning, zodat de toeschouwer nergens geboeid wordt. Het slot is eigenaardig voor een zestiende-eeuws spel: ‘de swacke’ wordt niet op het rechte pad gebracht, maar wordt ook niet voor zijn zonde gestraft. ‘De stantvastighe’ blijft standvastig, ‘de swacke’ zwak, zonder dat we ergens voor een val

[pagina 179]

[p. 179]

vrezen of op een bekering hopen kunnen. Ook in het beeldend taalvermogen schiet de auteur te kort; alle personen spreken op gelijke manier, al weten de sinnekens dan enige scheldwoorden te gebruiken en enkele aardige gezegden te lanceren. Wel is de schrijver vers-technisch zeer bedreven: met weinig bastaardwoorden en stoplappen hanteert hij een zeer veelvuldig voorkomend binnenrijm.

Het is een echt rederijkersstuk met in hoofdzaak allegorische personen. Onhandig doet het ons aan, dat ‘Gerechticheyt’ en ‘Twoort Godts’ herhaaldelijk opwekken ‘Gerechticheyt’ en ‘Twoort Godts’ te willen zoeken en volgen.

Het religieuse element.

De godsdienstige gezindheid van den auteur is niet met zekerheid vast te stellen. SterckGa naar voetnoot1) meent, dat het stuk een Katholieke strekking heeft zonder bepaald polemisch karakter. Ik meen echter er een Hervormde tendens in te zien. Men moet handelen naar Gods woord, is de eigenlijke kern van het stuk. Tegenover den standvastige, die Gods woord zoekt en de rechtvaardigheid, staat de zwakke, die door de mooie schijn bekoord wordt en die voor tijdelijke vreugde het eeuwige leven zal derven. Een Katholiek zou toch hem, die goed wil leven, niet alleen verwijzen naar Gods woord en rechtvaardigheid, doch zeker ook naar de Kerk en haar werken. Als ‘Swerelts aendoen’ den standvastige verleiden wil, zegt zij o.a.:

Dit zou kunnen slaan op de nieuwe godsdienst tegenover de oude. Zo ook wat de standvastighe zegt:

(= kan niet genoeg geopenbaard worden), doch de daarop volgende regel:

is mij niet duidelijk.

Toneelaanwijzingen.

Van decors weten we, dat er een gordijn is, dat opengeschoven wordt; men ziet dan ‘de gerechticheyt’ zitten.

Wat de requisieten betreft: de huizen, de dranken en spijzen hebben alle allegorische namen. De naam ‘Sondich leven’ is geschreven op de deur van het huis van ‘Tijtelijcke vruecht’.

Er zijn enige aanwijzingen voor den speler: Als ‘de stantvastighe’ de drank ‘de wille Godts’ drinkt moet er een zwijgen heersen; even later pas gaat ‘de hulpe Godts’, die aan het spreken was, verder. Als ‘de stantvastighe’ de drank ‘de vreese Godts’ krijgt, staat aangegeven dat hij drinkt en daarna spreekt. Aan het slot wordt een liedje gezongen op de wijze van: ‘uyt liefden siet // lijd ick verdrijet’.

Na vers 865 is het toneel een ogenblik leeg; het is niet onmogelijk dat hier in het handschrift het woord Pausa weggelaten is.

Voor de kleding vinden wij de aanduidingen: lichtvaerdich, stadich, eerlick en opsichtich gecleet.